1ـ1ـ6ـ4. روش نمونه گیری. 7

 

 

1ـ1ـ6ـ5. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.. 8

 

 

1ـ1ـ7. طرح کلی نگارش.. 8

 

 

1ـ2. پیشینۀ تحقیق. 10

 

 

1ـ3. روش شناسی. 15

 

 

:

 

 

مقدمه. 20

 

 

2ـ1.تعریف مدرنیته. 20

 

 

2ـ1ـ1. تاریخچۀ مفهوم مدرن و مدرنیته. 21

 

 

2ـ2ـ2. شاخصه های مدرنیسم. 23

 

 

2ـ2. رویکرد مدرنیسم به تزیین. 24

 

 

عنوان                           صفحه

 

 

2ـ3. معماری مدرن و شاخصه های آن در جهان. 25

 

 

2ـ3ـ1. تأثیرات مدرنیته بر تزیینات معماری. 28

 

 

2ـ3. سرچشمه های ورود مدرنیته به معماری ایران. 31

 

 

2ـ3ـ1. دوران قاجار 31

 

 

2ـ3ـ2. مدرنیته و دوران پهلوی اول. 38

 

 

2ـ3ـ2ـ1. بررسی اوضاع اجتماعی تاثیر گذار بر ساختار معماری پهلوی. 38

 

 

2ـ3ـ3. مدرنیته و دوران پهلوی دوم. 41

 

 

2ـ3ـ3ـ1. بررسی اوضاع اجتماعی تاثیر گذار بر ساختار معماری پهلوی دوم. 41

 

 

2ـ4. ورود مدرنیسم به معماری. 42

 

 

2ـ4ـ1. معماری دورۀ قاجار 42

 

 

2ـ4ـ2. معماری دورۀ پهلوی اول. 46

 

 

2ـ4ـ3. معماری دورۀ پهلوی دوم. 54

 

 

 

 

 

مقدمه. 65

 

 

3ـ1. تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تأثیرگذار بر گسترش کالبدی شهر 66

 

 

3ـ1ـ1. بستر فرهنگی شیراز در عصر قاجار 66

 

 

3ـ1ـ2. بستر فرهنگی شیراز در عصر پهلوی اول. 70

 

 

3ـ1ـ2ـ1. نخستین دورۀ توسعۀ شهری شیراز 71

 

 

3ـ1ـ3. بستر فرهنگی شیراز در دوران پهلوی دوم. 75

 

 

3ـ1ـ3ـ1. دومین دورۀ توسعۀ شهری شیراز 77

 

 

3ـ1ـ3ـ2. سومین دورۀ توسعۀ شهری شیراز 80

 

 

3ـ2. معماری مسکونی شیراز 82

 

 

3ـ2ـ1. دورۀ پهلوی اول. 82

 

 

 

عنوان                             صفحه

 

 

3ـ2ـ2. دورۀ پهلوی دوم. 87

 

 

3ـ3. مسکن و طبقه متوسط، مفهوم طبقه متوسط جدید و مؤلفه های مرتبط با آن. 92

 

 

3ـ3ـ1. تعریف طبقه متوسط.. 92

 

 

3ـ3ـ4. افزایش شمار طبقۀ متوسط جدید در دورۀ پهلوی دوم. 95

 

 

 

 

 

مقدمه. 98

 

 

4ـ1. تعاریف خانه و مسکن و مفاهیم خانۀ ایرانی. 98

 

 

4ـ1ـ1. تعریف خانه. 98

 

 

4ـ1ـ3. مفهوم خانه در معماری ایرانی. 100

 

 

4ـ2. اصول معماری مسکونی ایرانی. 101

 

 

4ـ2ـ1. مردمواری: 101

 

 

4ـ2ـ2. پرهیز از بیهودگی: 102

 

 

4ـ2ـ3. نیارش: 102

 

 

4ـ2ـ4. خودبسندگی: 102

 

 

4ـ2ـ5. درونگرایی: 103

 

 

4ـ3. شاخصه های کالبدی خانه ایرانی. 104

 

 

4ـ3ـ1. تکثر و تنوع فضایی: 104

 

 

4ـ3ـ2. تدریج گذر از یک فضا به فضای دیگر(اصل سلسله مراتب فضایی): 104

 

 

4ـ3ـ3. انعطاف پذیری: 104

 

 

4ـ3ـ4. هندسه و تناسبات: 104

 

 

4ـ3ـ5. مرکزیت: 105

 

 

4ـ3ـ6. گونه گونی فضا از نظر درجۀ پوشیدگی: 106

 

 

4ـ4. معرفی تصویری اجزای خانۀ سنتی ایرانی. 106

 

 

4ـ5. نحوۀ قرارگیری اجزای خانۀ سنتی ایرانی. 127

 

 

عنوان                 صفحه

 

 

4ـ5ـ1. سردر ورودی. 127

 

 

4ـ5ـ2. هشتی. 128

 

 

4ـ5ـ3. راهرو ـ دالان. 128

 

 

4ـ5ـ4. حیاط(میانسرا) 128

 

 

4ـ5ـ5. جبهۀ شمالی. 129

 

 

4ـ5ـ6. جبهۀ غربی. 129

 

 

4ـ5ـ7. جبهۀ شرقی. 130

 

 

4ـ5ـ8. جبهۀ جنوبی. 130

 

 

4ـ6. معرفی خانه های سنتی شیراز تا اواخر قاجار 130

 

 

4ـ6ـ1. ویژگی های خاص معماری خانه های سنتی شیراز 131

 

 

4ـ6ـ2. بررسی تصویری شاخصه های کالبدی خانه های سنتی شیراز تا اواخر قاجار 132

 

 

4ـ6ـ2ـ1. خانه های سنتی و طبیعت.. 132

 

 

4ـ6ـ2ـ2. تنوع فضایی در خانه های شیراز 133

 

 

4ـ6ـ2ـ3. انعطاف پذیری خانه های شیراز 134

 

 

4ـ6ـ2ـ4. سلسله مراتب فضایی در خانه های شیراز 135

 

 

4ـ6ـ2ـ5. محل قرارگیری حیاط در خانۀ ایرانی. 136

 

 

4ـ7. تزیینات ورودی خانه های سنتی دورۀ قاجار 136

 

 

4ـ7ـ1. ورودی به سبک سنتی. 137

 

 

4ـ7ـ2. ورودی به سبک تلفیقی. 140

 

 

4ـ8. تحول خانه های مسکونی. 142

 

 

4ـ8ـ1. برونگرایی. 142

 

 

4ـ9. خانه های جدید شیراز در دورۀ پهلوی دوم. 145

 

 

4ـ9ـ1. معرفی اجزای خانه های مدرن شیراز 146

 

 

4ـ9ـ1ـ1. ورودی(درآیگاه) یا درون شو 146

 

 

4ـ9ـ1ـ2. رختکن. 149

 

 

4ـ9ـ1ـ3. راهرو 150

 

 

عنوان                                                     صفحه

 

 

4ـ9ـ1ـ4. سرسرا (فرانسوی:HAll) 150

 

 

4ـ9ـ1ـ5. اتاق. 151

 

 

4ـ9ـ1ـ5ـ1. اتاق پذیرایی. 151

 

 

4ـ9ـ1ـ5ـ2. اتاق ناهارخوری(غذاخوری) 152

 

 

4ـ9ـ1ـ5ـ3. اتاق خواب.. 153

 

 

4ـ9ـ1ـ6. ایوانچه (فرانسوی: بالکنbAlcon) 153

 

 

4ـ9ـ1ـ7. مهتابی/ بهارخواب(فرانسوی: تراسterasse) 154

 

 

4ـ9ـ1ـ8. حیاط. 155

 

 

4ـ9ـ1ـ9. مستراح(انگلیسی: سرویس(زبانزد در ایران)service  ـ فرانسوی: توالت toilette) و دستشویی  156

 

 

4ـ9ـ1ـ10. حمام. 156

 

 

4ـ9ـ1ـ11. انباری. 157

 

 

4ـ9ـ1ـ12. پادیاو(فرانسوی:پاسیوpatio) 158

 

 

4ـ9ـ1ـ13. نورگیر 158

 

 

4ـ9ـ1ـ14. حیاط خلوت.. 159

 

 

4ـ9ـ1ـ15یستکد(فرانسوی: گاراژgarage ـ انگلیسی: پارکینگparking) 159

 

 

4ـ9ـ1ـ16. باریک سازی. 160

 

 

4ـ9ـ2. بررسی تصویری شاخصه های کالبدی خانه های مدرن شیراز در دوران مدرن(پهلوی دوم) 161

 

 

4ـ9ـ2ـ1. خانه های جدید و طبیعت.. 161

 

 

4ـ9ـ2ـ2. تنوع فضایی در خانه های جدید. 162

 

 

4ـ9ـ2ـ3. انعطاف پذیری خانه های جدید. 164

 

 

4ـ9ـ2ـ4. سلسله مراتب فضایی در خانه های جدید. 165

 

 

4ـ9ـ2ـ5. محل قرارگیری حیاط در خانه های جدید. 166

 

 

4ـ10. تزیینات ورودی خانه های مدرن پهلوی دوم. 167

 

 

عنوان                                   صفحه

 

 

 

 

 

مقدمه. 172

 

 

5ـ1. شناختی مجدد : بررسی اجزا حذف و اضافه شده خانه ایرانی. 172

 

 

5ـ4. نقش طبقه متوسط جدید شیراز در تحولات الگوی مسکن و شکل گیری کاربری مسکونی جدید  196

 

 

5ـ5. گونه شناسی کاربری مسکونی بر مبنای تحول الگوی سکونت.. 197

 

 

5ـ5ـ1. تعریف گونه و تیپ و مفاهیم مرتبط با آن. 197

 

 

5ـ5ـ1ـ1. تعریف گونه. 197

 

 

5ـ5ـ1ـ2. تعریف تیپ.. 198

 

 

5ـ5ـ1ـ3. تعریف گونه شناسی. 198

 

 

5ـ5ـ2. رهیافتی به گونه شناسی مسکونی شیراز  پهلوی دوم. 198

 

 

5ـ5ـ2ـ1. گونه شناسی پلان. 200

 

 

5ـ5ـ2ـ1ـ1. گونه شناسی خانه بر اساس نحوۀ قرارگیری فضای باز، نیمه باز و بسته. 202

 

 

1ـ گونۀ الف : تمام پُر 206

 

 

2ـ گونۀ ب : نیمه پُر 206

 

 

3ـ گونۀ ج : میان پُر 212

 

 

4ـ گونۀ د : دو بر پُر 214

 

 

5ـ5ـ2ـ1ـ2. گونه شناسی براساس نحوۀ دسترسی. 215

 

 

1ـ گونه الف : محور مستقیم. 218

 

 

2ـ گونۀ ب: محور شکسته. 219

 

 

3ـ گونۀ ج: محور منقطع. 222

 

 

5ـ5ـ2ـ1ـ3. گونه شناسی براساس نحوۀ قرارگیری فضا حول محور دسترسی. 224

 

 

1ـ گونه الف: تمرکز و پراکندگی فضاها در اطراف محور مستقیم. 227

 

 

2ـ گونه ب: تمرکز و پراکندگی فضاها در اطراف محور شکسته. 230

 

 

عنوان                                                            صفحه

 

 

3ـ تمرکز و پراکندگی فضاها در اطراف محور منقطع. 232

 

 

5ـ5ـ2ـ2. گونه شناسی نما 236

 

 

5ـ5ـ2ـ2ـ1. گونه شناسی خانه براساس چگونگی ترکیب اجزای ورودی. 238

 

 

1ـ گونه الف : فاقد قاب.. 241

 

 

2ـ گونه ب: قاب ساده 241

 

 

3ـ گونه ج: قاب ترکیبی. 243

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع فارسی ……..

 

 

منابع انگلیسی ……..

 

 

طرح تحقیق

 

 

1ـ1ـ1. مقدمه و طرح مسأله

 

 

حرکت های سیاسی، اجتماعی رخ داده از اواخر قاجار مانند انقلاب مشروطیت، انقراض سلسلۀ قاجاریه و روی کار آمدن رضاشاه و بعد از آن محمدرضا پهلوی، همچنین در صحنۀ جهانی انقلاب صنعتی و به دنبال آن انقلاب تکنولوژیکی قرن بیستم و نیز بروز دو جنگ جهانی؛ شکلی جدید، سریع و دگرگون شده را به وجود آورد که حرکت اجتماعی ـ فرهنگی ایران ناگزیر از پذیرفتن آن بود.

 

 

با ظهور انقلاب صنعتی در غرب و نفوذ ریشه هایی از فرهنگ مغرب زمین، جامعۀ سنتی ایران نیز به نوعی این رویداد جهانی و تحولات فکری جانبی آن را تجربه نمود و با سرعت و جهشی سطحی تر از آنچه در غرب در حال روی دادن بود، به تدریج به سوی جهان نوین گام برداشت. در دورۀ پهلوی به ویژه با روی کار آمدن پهلوی دوم، روند تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی کشور که از شروع حاکمیت پهلوی اول آغاز شده بود، سرعت بیشتری یافت و شهرهای کشور به عنوان پایگاه های گسترش مدرنیزاسیون تحولات زیادی یافتند. شیراز نیز به عنوان یکی از شهرهای بزرگ آن زمان، دگرگونی های زیادی پذیرفت. در بین کاربری ها و عملکردهای موجود شهر، خانه جایگاه خاصی داشته است که در این دوران متأثر از جو موجود دستخوش تغیراتی در شیوۀ ساخت گردید. با ورود مدرنیسم به ایران در دوران پهلوی، نمود خود را در دگرگونی­های کالبدی فضایی ـ به عنوان نمادی از تجدد و تجددگرایی سطحی و دستوری ـ با گذار از معماری درونگرا به معماری برون گرا نمایان ساخت.

 

 

مهمترین و قدیمی ترین ویژگی معماری گذشتۀ ایران که آن را از دیگر سبک ها به ویژه سبک های معماری غربی متمایز می سازد درونگرایی است. ویژگی ای که با توجه به وضع اقلیمی بسیاری از مناطق ایران، همچنین رعایت اصل محرمیت به وجود آمده است. به این معنا که فضاهای داخل ارتباط بصری مستقیم با فضای شهری بیرون خود ندارند و فضاهای مختلف آن را عنصری مانند حیاط و یا صفه های سرپوشیده سازماندهی کرده است به نحوی که روزن ها و بازشوها به طرف این عناصر بازشوند(معماریان، 1375: 12).

 

 

شکل گیری و حضور قاطعانۀ ویژگی درونگرایی معماری ایران تا اواخر قاجار ادامه داشت؛ اما اولین بناهای دولتی و حکومتی در دورۀ قاجار و نیز تحولات عقیدتی و اجتماعی در آغاز دورۀ پهلوی اول، مهمترین خصلت معماری گذشتۀ ایران را تغییر داد. بناها در همۀ حوزه ها و دسته بندی های ساختمانی از درون به بیرون چرخش داده شدند. این گردش به طور بنیادین بر دیگر عناصر معماری ایران از جمله تزیینات و مباحث خرد و کلان در حوزۀ معماری و شهرسازی نظیر خیابان ها، کوچه ها، پنجره ها و نماها و به عبارتی فضاهای تازه و نوین تأثیر گذاشت. بنابراین پدیدۀ برونگرایی نخست در اندیشه ها شکل گرفت و متعاقب آن و بنا به نیازهای خواسته یا ناخواسته و در نهایت با پذیرش آن به معماری مسکونی و خانه های نوین شهری سرایت نمود.

 

 

از زمانی که فرهنگ غرب وارد معماری درونگرای ایرانی شد، معماری مدرن ایرانی شکل گرفت. معماری ایرانی سراسر تزیینات بود و امری فرهنگی محسوب می شد اما با ورود مدرنیته  و اجرای برخی از اصول معماری مدرن از جمله ساده گرایی و حذف تزیینات، نماهای خانه های این دوره به سمت مکعب هایی ساده و فاقد تزیین گرایش یافت. این تغییرات ابتدا در تهران شروع شد و سپس به سایر نقاط ایران از جمله شیراز راه یافت.

 

 

تحولات معماری دورۀ پهلوی دوم در شیراز ریشه در عوامل گوناگون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارد. از میان عوامل خارجی شرایط خاص جهانی همچون رواج مدرنیته در غرب و نیز جنگ جهانی دوم، وضعیت شهرسازی و معماری را در این دوران از حیطۀ سنتی صرف خود خارج ساخت و معماری ناگزیر به انتخاب شیوه های معماری گشت که بازتابی از حرکت ها و بینش های زمانه و نیز حرکت وقت بود. این شیوه همانا چرخش از معماری درونگرا به برونگرا بود. این تغییر نمود خود را هم در سازماندهی فضایی و هم نما و تزیینات نشان داد. معماری در حقیقت به یک جهش ناگهانی انجامید و قبل از آنکه بتواند به یک معماری با هویت ایرانی دست یابد و حرکت تاریخی خود را با شناخت تازه ادامه دهد به جریانی افتاد و به صحنه ای کشیده شد که تحت تأثیر عوامل زیادی همچون تکنولوژی ساخت، مصالح، فنون ساختمانی و نیز الگوهای جدید زندگی، نوع ارتباطات و تجارت جدید جهانی و معیارها و ارزش های فرهنگی جدید که همگی حاصل یک جهان مدرن قرن بیستمی و در حقیقت معماری مدرن جهانی بود قرار گرفت. از میان عوامل اجتماعی داخلی نیز ظهور طبقه متوسط جدید که خود محصول نوگرایی در ایران بود، خواهان سبک زندگی جدید و خانه های جدید شکل گرفته در این دوران با الگوی برون گرا بودند.

 

 

این پژوهش می کوشد تا با شناخت گونه های مختلف معماری مسکونی ساخته شده در دورۀ پهلوی دوم در شیراز، دلایل شکل گیری و عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری این شیوه ـ شیوه ی برونگرا ـ را مورد مداقه قرار دهد.

 

 

1ـ1ـ2. سئوالات تحقیق

 

 

ـ عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری شیوۀ برونگرا و ویژگی های معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم در شیراز چه بوده است؟

 

 

ـ گونه های مختلف معماری مسکونی شیراز در این دوره کدام است؟

 

 

ـ تزیینات در معماری مسکونی پهلوی دوم شیراز چگونه است؟

 

 

1ـ1ـ3. فرضیه تحقیق

 

 

ـ الگوی معماری مسکونی در دورۀ پهلوی دوم از الگوی درونگرا به الگوی برونگرا چرخش داشته است.

 

 

ـ الگوی معماری مسکونی برونگرا متأثر از یک الگوی غربی بوده است.

 

 

ـ با ظهور مدرنیسم(نوگرایی)، تزیینات ساختمانی رو به سادگی رفته است.

 

 

 

 

 

1ـ1ـ4. هدف تحقیق

 

 

هدف اصلی تحقیق شناخت دگرگونی های ایجاد شده بر مبنای اندیشه ها، و روش های تغییر شکل یافته در معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم در شیراز است.

 

 

اهداف دیگر عبارتند از:

 

 

ـ شناخت پیش زمینه های سیاسی، جامعه شناختی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر ظهور معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم شیراز است.

 

 

ـ شناخت تأثیرپذیری ها در پیدایش این سبک از معماری مسکونی است.

 

 

ـ شناخت گونه های مختلف معماری مسکونی شیراز در دورۀ پهلوی دوم است.

 

 

 1ـ1ـ5. ضرورت تحقیق

 

 

با توجه به وسعت تحولات اتفاق افتاده در دورۀ پهلوی، کم بودن تعداد پژوهش هایی که تحولات معماری و شهرسازی دورۀ پهلوی به ویژه پهلوی دوم را مورد کنکاش دقیق و با جزئیات قرار دهد، محسوس است.

 

 

در سیر مطالعاتی معماری معاصر ایران اغلب به بررسی بناهای دولتی و شاخص به ویژه در تهران پرداخته شده است و معماری مسکونی دورۀ پهلوی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. از آنجایی که مدرنیزاسیون و دورۀ گذار از سنت به مدرن در بافت مسکونی شهر نیز تأثیرات خود را برجای گذاشته است؛ لذا پرداختن به آن حائز اهمیت است.

 

 

1ـ1ـ6. نوع و روش انجام تحقیق

 

 

این پژوهش براساس هدف از نوع بنیادی بوده که به شناخت تحولات روی داده در دورۀ پهلوی دوم شیراز بر مبنای مدرنیسم حاکم در این دوران می پردازد.

 

 

از لحاظ ماهیت و روش اجرا و شیوۀ نگرش توصیفی ـ تحلیلی است؛ یعنی علاوه بر توصیف وضعیت معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم شیراز و تزیینات آن، به تشریح و تبیین دلایل شکل گیری این وضعیت و چگونگی آن پرداخته می شود.

 

 

1ـ1ـ6ـ1. روش و ابزار گردآوری اطلاعات

 

 

اطلاعات این تحقیق به شیوۀ میدانی وکتابخانه‌ای گردآوری شده است و ابزار آن نیز فیش‌برداری وتصویربرداری و است.

 

 

در بخش مطالعات کتابخانه ای، گردآوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینۀ پژوهش و نیز تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و … تأثیرگذار آن بر شکل گیری معماری مسکونی شیراز پهلوی دوم و چگونگی ورود مدرنیسم به ایران و راهیابی آن به معماری بدست آمد.

 

 

ابزار مورد استفاده جهت جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای فیش بوده است؛ به این صورت که با مراجعه به کتابخانه های موجود در شیراز از جمله میرزای شیرازی، دانشکده هنر و معماری، مرکز اسناد و شاهچراغ و دسترسی به منابع  به فیش برداری از مطالب مورد نظر اقدام گردید. همچنین برخی منابع کتابخانه ای نسخۀ pdf کتاب هایی ست که بر روی اینترنت قرار داشت. مقالات مورد استفاده در کار نیز از مجلات موجود در کتابخانه ها و یا نسخۀ نمایه شده بر روی سایت هایی مانند noormags، magiran و civilica اخذ گردیده است.

 

 

در این بخش جهت تهیۀ اطلاعات اولیۀ مورد نظر از خانه ها، مستندنگاری با حضور در محدودۀ مورد مطالعه و برداشت و ثبت کالبدی خانه ها صورت گرفت. جهت انجام این کار از مترکشی و تهیۀ کروکی دقیق و عکس استفاده شد. همچنین از طریق مصاحبه اطلاعات مورد نظر مربوط به هر خانه بدست آمد.

 

 

1ـ1ـ6ـ2. جامعۀ آماری

 

 

جامعۀ آماری در این پژوهش بافت میانی شهر شیراز است که ساخت و سازها و گسترش های شهر در دهه های 1330 تا 1357 خورشیدی را شامل می شود. این منطقه شامل توسعۀ شهر شیراز در خارج از حصار بافت تاریخی است که عمدتاً به سمت غرب می باشد و محدودۀ خاصی را از نقطه نظر کالبدی به وجود آورده که به بافت میانی شهر مشهور است. که عمدتاً شامل دو خیابان شرقی ـ غربی (خ قصرالدشت و خ زند) و یک خیابان شمالی ـ جنوبی (خ نادر) عمود بر دو شبکه قبلی می باشد.