مکاتبات…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 21

 

 

مكاتبات…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 21

 

 

نصیحت نامه…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 22

 

 

منشآت…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 22

 

 

وصیت نامه………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 23

 

 

دستورالوزاره یا وصایای خواجه نظام الملک……………………………………………………………………………………………….. 23

 

 

 

2. دستورالوزاره………………………………………………………………………………. 27

 

 

2-1. کتابشناسی………………………………………………………………………………………………. 27

 

 

2-2. نام‌ها و عناوین………………………………………………………………………………………….. 31

 

 

2-3. تبارشناسی………………………………………………………………………………………………. 33

 

 

2-4. اصالت…………………………………………………………………………………………………….. 34

 

 

2-5. زمان نگارش…………………………………………………………………………………………….. 36

 

 

2-6. مُهدی الیه……………………………………………………………………………………………….. 38

 

 

2-7. مؤلّف………………………………………………………………………………………………………. 40

 

 

مولانا عبدالوهّاب عدنی طوسی…………………………………………………………………………………………………………………. 43

 

 

الف. خواجه نظام الملك طوسی………………………………………………………………………………………………………………… 44

 

 

ب. فخر الدّین حسن………………………………………………………………………………………………………………………………… 46

 

 

ج. محمد طاهر اراسنجی قزوینی………………………………………………………………………………………………………………. 47

 

 

د. عبدالوهّاب قدپی طوسی……………………………………………………………………………………………………………………….. 47

 

 

ه. عبدالوهّاب امامی………………………………………………………………………………………………………………………………….. 49

 

 

دلایل ردّ انتساب………………………………………………………………………………………………………………………………………. 49

 

 

2-8. اهمیّت و ویژگی………………………………………………………………………………………… 56

 

 

2-9. از نگاه کتاب‌شناسان ایرانی و خاورشناسان…………………………………………………… 61

 

 

 

3. جایگاه دستور الوزاره در سنّت اندرزنامه نویسی مسلمانان…………………………………… 66

 

 

3-1. اهمیّت وزارت…………………………………………………………………………………………… 67

 

 

3-2. کتابهای موسوم به دستورالوزاره………………………………………………………………….. 67

 

 

3-3. دستورالوزاره و نگارش های اخلاقی……………………………………………………………… 69

 

 

3-4. مقایسه سیر الملوك و دستور الوزاره…………………………………………………………….. 71

 

 

 

4. درباره تصحیح کتاب دستور الوزاره………………………………………………………… 74

 

 

4-1. شیوه تصحیح…………………………………………………………………………………………… 74

 

 

4-2. گروه بندی نسخه های همگون و هم نسبت…………………………………………………… 77

 

 

4-3. معرفی و ارزیابی نسخ استفاده شده در تصحیح……………………………………………… 82

 

 

4-3-1. نسخه هایی كه كاملاً به نسخه اساس عرض شده و تطبیق یافته است…………………………. 82

 

 

نسخه الف= نسخه کتابخانه بادلیان= نسخه اساس نسبی………………………………………………………………………….. 82

 

 

 

نسخه ب= نسخه کتابخانه آستان قدس به شماره 6323…………………………………………………………………………… 86

 

 

نسخه ج= نسخه کتابخانه آستان قدس به شماره 292………………………………………………………………………………. 90

 

 

نسخه د= نسخه چاپ سنگی به تاریخ چاپ 1305ق ………………………………………………………………………………… 90

 

 

نسخه ه= نسخه کتابخانه آستان قدس به شماره 294……………………………………………………………………………….. 93

 

 

نسخه ت= نسخه کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 1/7907……………………………………………………………………. 94

 

 

نسخه س= نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 3/619……………………………………………………….. 94

 

 

نسخه ع= نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 3243…………………………………………………………… 94

 

 

نسخه ن= نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 26/8984…………………………………………………….. 95

 

 

4-3-2. نمونة نسخی كه به قسمتی از آنها مراجعه شده است……………………………………………… 95

 

 

نسخه م= نسخه کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا آمریکا به شماره 411……………………………………………………………… 96

 

 

نسخه ی= نسخه کتابخانه ملی ایران به شماره 15349……………………………………………………………………………. 97

 

 

نسخه غ = نسخه کتابخانه مجلس به شماره  1/ 13718………………………………………………………………………….. 97

 

 

4-4. مراحل تصحیح…………………………………………………………………………………………. 97

 

 

4-5. نکات ضروری در خصوص تصحیح………………………………………………………………. 98

 

 

4-6. رسم الخطّ نسخة‏ تصحیح شده…………………………………………………………………… 99

 

 

 

5. دشواری های تحقیق………………………………………………………………………. 102

 

 

5. نشانه های اختصاری………………………………………………………………………. 111

 

 

5. فهرست نسخه های خطی دستورالوزاره در كتابخانه های ایران و جهان……………………… 113

 

 

7-1. فهرست نسخه هایی كه در این تصحیح از آنها استفاده شده به ترتیب تاریخ کتابت…………… 114

 

 

7-2. فهرست همه نسخه های پیدا شده به ترتیب تاریخ کتابت از اقدم نسخ………………………….. 118

 

 

7-3. فهرست همه نسخه ها به تفکیک نام کتابخانه ها و محل نگهداری نسخ…………………………. 128

 

 

 

8. تصاویر صفحات آغاز و انجام نسخه هایی كه در این تصحیح از آنها استفاده شده…………….. 138

 

 

8. متن كتاب دستور الوزاره………………………………………………………………….. 156

 

 

دیباچه/ اهمیت وزارت و سبب تألیف کتاب……………………………………………………….. 157

 

 

مقدّمه/ شرح حال خواجه نظام الملک…………………………………………………………… 170

 

 

تفضیل وزارت خواجه بر سایر وزراء به نقل از  امام  محمد ناصحی در دستورالوزراء……………………………………………………. 170

 

 

روایت ابوجعفر نصیری، مؤلّف تاریخ مدرّسان  نظامیه، از دوران تحصیل خواجه………………………………………………………….. 172

 

 

روایت فقیه عبدالصمد فتدروجی از وقایع هنگام تولّد و طفولیّت خواجه…………………………………………………………………….. 174

 

 

فصل اول: در تحریض فرزندان بر ترک وزارت …………………………………………………… 186

 

 

موعظه /  بعد از زمان من وزارت اختیار نکنی و پیرامن شواغل و مشاغل نگردی………………………………………………………. 187

 

 

مخاطره اوّل/ وزیر را هر روز از هر باب بر هر کس چند حکم مختلف می باید كرد……………………… 188

 

 

حکایت/ تفسیر شیخ ابواسحق فیروزآبادی از حكمت كدورت بی دلیل سلطان با وزیر………………………………………………….. 189

 

 

مخاطره دوّم/ چند هزار کس از خود آزرده باید داشت به امید رضای خاطر  یک کس………………….. 192

 

 

حکایت/ پاسخ امام الحرمین جوینی به پرسش نظام الملک در خصوص علت کدورت سلطان از او………………………………….. 192

 

 

حکایت/ مقایسه خدمت پادشاه با طاعت خداوند از زبان ربیع فضل در همراهی هارون الرشید به سفر حج………………………… 197

 

 

مخاطره سوّم/ ملال جانب ابناء ملوک است و تدارك آن در غایت صعوبت………………………………. 199

 

 

حکایت/ انحراف مزاج سلطان محمد، فرزند ملكشاه، از خواجه نظام الملك………………………………………………………………… 201

 

 

حکایت/ اسارت ملك روم و خیانت عمید منصور در اموال اهدائی رومیان…………………………………………………………………. 203

 

 

مخاطره چهارم /  ناگزیر بودن وزیر  از مجالست و مرافقت با كبار امرا و اركان دولت………………….. 209

 

 

مخاطرات دوستی با كبار امرا و اركان دولت……………………………………………………………………………………………………….. 210

 

 

حکایت/ نزاع و خلاف میان خواجه نظام الملك و التونیاق تركمانی…………………………………………………………………………. 212

 

 

ضررهای دشمنی و عداوت با كبار امرا و اركان دولت…………………………………………………………………………………………… 213

 

 

حکایت/ نتیجة مكاوحت  امیر علی خویشاوند با ابوالعّباس اسفراینی…………………………………………………………………………. 214

 

 

مخاطره پنجم/ جماعتی چون کتّاب و عمّال را در حیّز ترتیب  و رعایت می باید داشت…………………. 219

 

 

اقارب  و عشایر را مباشر مهمّات ملک گردانیدن خطرها دارد………………………………………………………………………………….. 221

 

 

مضار و مفاسد تفویض مهمات به بیگانگان……………………………………………………………………………………………………….. 222

 

 

حكایت آشنایی و همدرسی نظام الملك با حسن صباح و عمر خیّام…………………………………………………………………………. 222

 

 

حکایت/ محاسبه اجرت مکاریان که رخام از حلب برای سلطان به اصفهان برده بودند توسط حسن صباح………………………… 229

 

 

التزام حسن صباح بر تکمیل دفاتر جمع و خرج ممالک به عشر مدتی که نظام الملک مهلت خواسته بود………………………….. 232

 

 

فصل دوّم در آداب وزارت و شرایط آن ………………………………………………………… 234

 

 

شرط منصب وزارت آن است که چهار جانب نگاهداری و مراقبه آن واجب و ملاحظة آن مفروض شماری………………………. 234

 

 

شرط اوّل / حفظ جانب حضرت ربوبیّت……………………………………………………………………….. 235

 

 

ملاحظة اوّل: بر اعتقاد صحیح، ثابت و راسخ باشی و به تسویلات فرق ضالّه از مرکز استقامت منحرف نشوی                  235

 

 

حکایت/ مواصلت و مصاهرت سلطان ملک شاه با خلیفه و رؤیای خواجه در خصوص تهیّج شیطان…………………………………. 237

 

 

ملاحظة دوّم: اتّفاقات حسنه را نتیجه تدبیر خود نداند؛ هر چند در عقب آن واقع گردد………………………………………………… 241

 

 

حکایت/ نقش تقدیر الهی در شكست فضلون از نظام الملك………………………………………………………………………………….. 242

 

 

حکایت/ نقش تقدیر الهی در فتح قلعة مریم نشین توسط ملكشاه……………………………………………………………………………. 245

 

 

شرط دوّم / رعایت جانب پادشاه……………………………………………………………………………………………………………. 248

 

 

ملاحظة اوّل: بی توفیق الهی و تأیید سماوی هرگز کسی آمر و ناهی نتواند شد………………………………………………………….. 250

 

 

حکایت/ ابن اعلم رصدی و شاگردش ناصر بتانی…………………………………………………………………………………………………. 251

 

 

ملاحظة دوّم: چون از جهت امری تفرقه خاطر پادشاه تفرّس افتد متوجّه اصلاح آن باید گشت………………………………………. 254

 

 

حکایت / امیر اسماعیل سامانی با عمرولیث……………………………………………………………………………………………………….. 255

 

 

حکایت/ خزاین سلطان آلب ارسلان در  قلعه کیو………………………………………………………………………………………………… 258

 

 

ملاحظة سوّم: سعی نماید تا در حق او از همه کس دعای بخیر حاصل کند و آن به انتشار عدل و احسان و انصاف باشد      260

 

 

ملاحظة چهارم: در ابقاء ذکر جمیل پادشاه باید کوشید و آن به اظهار حسن سیرت و راستی و عدالت باشد با جمیع خلایق    260

 

 

ملاحظة پنجم: هرچند از پادشاه مباسطت و عنایت و تقرّب و تربیت مشاهده افتد به هیچ باب بر آن اعتماد نشاید              260

 

 

ملاحظة ششم: پیوسته طالب آن باید بود که معلوم گردد میل طبیعت پادشاه به کدام مطلوب و مرغوب متوجّه است            260

 

 

حکایت/ فرستادن هر یك از اقارب و عشایر درگاه سلطان آلب ارسلان به حكومت ناحیتی……………………………………………. 261

 

 

حکایت/ روایت اصمعی از عمرو بن عبید که از مشایخ بغداد بود و منصور، مرید او……………………………………………………… 262

 

 

ملاحظة هفتم: چنان باید که قدرت و استعداد آن باشد تا هر سخن که در حضرت بگذرد به قدری در آن دخلی توان کرد     265

 

 

فنونی که در امر مال و ملک از مهارت استکمال آن، کما هو حقّه چاره نیست، اوّل قسم حساب و دوّم فنّ تاریخ                266

 

 

فایده دانستن تاریخ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 266

 

 

قصّه لشکر بخارا و حیله ای که البتکین با ایشان کر……………………………………………………………………………………………. 266

 

 

حکایت/ مباحثه ماجندی و قاضی مرو بر سر معنی الخالق الباری المصور………………………………………………………………….. 268

 

 

شرط سوّم / رعایت جانب نزدیکان پادشاه  …………………………………………………………………. 270

 

 

شرط عمومی یا کلّی: ثبات بر جاده راستی و درستی به درجه ای باشد که هیچ آفریده را بر آن سخن نرسد……………………… 271

 

 

شرایط اختصاصی یا شرط رعایت اصناف اربعه……………………………………………………………………………………………………. 271

 

 

صنف اوّل: حرم های بزرگ……………………………………………………………………………………………………………………………. 272

 

 

حکایت/ فرستادن التونیاش به حكومت خوارزم توسط سلطان محمود و فرار التونیاش از شرّ جمیله قندهاری……………………… 273

 

 

حکایت / رقابت خواجه احمد حسن با خواجه حسنك متكانی بر سر وزارت……………………………………………………………….. 275

 

 

صنف دوّم: مراقبت ابناء ملوك………………………………………………………………………………………………………………………… 279

 

 

حكایت/ مقایسه رفتار خواجه احمد حسن و حسنك متكانی با مسعود غزنوی…………………………………………………………….. 282

 

 

صنف سوّم: امراء بزرگ…………………………………………………………………………………………………………………………………. 285

 

 

خواجه احمد حسن و علی خویشاوند…………………………………………………………………………………………………………………. 285

 

 

حکایت / سلطان محمود و دابشلیم هند…………………………………………………………………………………………………………….. 288

 

 

صنف چهارم: سایر ملازمان……………………………………………………………………………………………………………………………. 293

 

 

فرقه اوّل: ندماء مجلس جشن………………………………………………………………………………………………………………………… 293

 

 

حکایت / تعبیر خواب فضل ربیع توسط ابوالحسن معبّر که از احفاد ابن سیرین بود……………………………………………………… 295

 

 

فرقه دوّم: اصحاب سیف و ارباب قلم………………………………………………………………………………………………………………… 296

 

 

وصیّت عبدالحمید احمد به پسر خود در موازنه درجات مهّمات مملکت به احوال کتّاب………………………………………………… 296

 

 

حکایت / سخن محرمانه انوشیروان از خفایا و اسرار ملکی با بوذرجمهر حكیم……………………………………………………………. 297

 

 

حکایت / هلاكت ناصر میکال را اکثر خلق از تهیّج خواجه احمد دانستند………………………………………………………………….. 299

 

 

حکایت / کابوس های نظام الملک در سالگرد کشتن عبدالملک کندری……………………………………………………………………. 300

 

 

حکایت / گزارش ده تن از کتّاب به الب ارسلان در تهمت خیانت نظام الملک به ملک و مال………………………………………. 302

 

 

شرط چهارم / رعایت جانب خلایق……………………………………………………………………………. 303

 

 

حکایت/ پیشنهاد نظام الملک به سلطان الب ارسلان برای گریز از مرگ و بلیّه به نقل از تاریخ باستان……………………………. 304

 

 

انجامة کتاب………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 307

 

 

 

10. ضمائم………………………………………………………………………………………………………… 308

 

 

وصیّتنامة خواجه………………………………………………………………………………………………. 308