چکیده :         « طنز» یكی از انواع ادبی است که ناهنجاری­های جامعه، بویژه رفتارهای نامطلوب مراكز قدرت را به چالش می­کشد. از این‌رو همیشه مورد تأکید ناقدان و ادیبان قرار گرفته است. بویژه شاعران عراق و ایران، با توجه به نابسامانی­های شرایط سیاسی و اجتماعی این دو کشور در طی150 سال اخیر، بدان توجه درخوری داشته­اند. جمیل صدقی زهاوی (1863-1936م) و ملك‌الشعرای بهار(1884-1954م) به علت زندگی در چنین دوره­ای از زبان رسای طنز برای نقد وضع سیاسی و اجتماعی بهره برده‌اند. بررسی گفتمان در اشعار طنز این دو شاعر نشان می­دهد که آنها هم از لحاظ معنایی و هم از لحاظ زبانی وجوه مشترک بسیاری با هم دارند؛ تجارب تلخ سیاسی و اجتماعی از جمله استعمار و استثمار مردم، ظلم و ستم عاملان سیاسی، سطحی‌نگری، باورها و سنت­های خرافی، فقر، کاهلی، نادانی، ناآگاهی و حقوق زنان مهمترین ابعاد مشترک آنها در بعد معنایی است. همچنین آندو شاعر در مبارزه با ادبیات سنتی و تشویق به ساختارشکنی ادبی بویژه در بعد محتوا و زبان، تجانس فراوانی با هم دارند.  به نظر می­رسد که این مشابهت­ها ناشی از بافت اجتماعی و سیاسی یکسان و آشنایی دیرینۀ آنها با یکدیگر باشد.

کلید واژه­ها: ملك الشعرای بهار، جمیل صدقی زهاوی، گفتمان شعری، طنز ادبی، ادبیات تطبیقی .

 

فصل اول

 

طرح پژوهشی

 

 

1. 1 مقدمه. 3

 

2.1. بیان مسأله. 6

 

3.1. سابقه و ضرورت پژوهش… 7

 

4.1. اهداف پژوهش… 8

 

5.1. فرضیات.. 8

 

6.1. روش تحقیق.. 8

 

 فصل دوم

 

ادبیات تطبیقی، گفتمان و طنز

 

2.1. ادبیات تطبیقی.. 11

 

1.1.2. مفهوم ادبیات تطبیقی.. 11

 

2.1.2. مكتب فرانسه. 12

 

3.1.2. مكتب آمریكا 14

 

4.1.2. جریان های نو در ادبیات تطبیقی.. 14

 

5.1.2. گرایش های جدید مكتب فرانسه. 15

 

6.1.2. اهداف ادبیات تطبیقی.. 16

 

2.2. گفتمان. 18

 

1.2.2. مفهوم گفتمان و گفتمان كاوی.. 18

 

2.2.2. اركان گفتمان. 19

 

3.2. طنز. 20

 

1.3.2. زمینه اصلی رواج طنز. 22

 

2.3.2. هدف طنز. 23

 

2.3.2. انواع طنز. 24

 

4.3.2. شیوه های طنز. 26

 

فصل سوم

 

بافت برون متنی گفتمان در اشعار طنز بهار و زهاوی
1.3. موقعیت سیاسی زهاوی.. 32

 

3.1.1. انقلاب دهۀ بیست.. 34

 

2.3. اوضاع اجتماعی عراق. 36

 

3.3. موقعیت سیاسی بهار. 38

 

3.3.1. مشروطه (١٢٨۵ – ١٢٩٩هـ.ش) 38

 

2.3.3. حکومت پهلوی.. 40

 

4.3. اوضاع اجتماعی ایران. 41

 

5.3. گذری بر زندگی و اندیشه های دو شاعر. 43

 

1.5.3. زهاوی.. 43

 

45

 

2.5.3. بهار. 52

 

6.3. آشنایی زهاوی و بهار. 58

 

7.3. شعر دوره معاصر در عراق و ایران. 60

 

فصل چهارم

 

بافت متنی گفتمان در اشعار طنز بهار و زهاوی
1.4. تحلیل موضوعی.. 66

 

1.1.4. طنز سیاسی.. 66

 

 

2.1.4. طنز اجتماعی.. 80

 

4.2.1.4. مبارزه با باورها و سنت های خرافی.. 88

 

2.4. تحلیل هنری.. 107

 

1.2.4. زبان. 107

 

114

 

118

 

2.2.4. موسیقی.. 123

 

3.2.4. تصویرگری.. 135

 

4.2.4. بینامتنی.. 139

 

3.4. قصیدۀ نکیر و منکر. 146

 

فصل پنجم

 

نتایج پژوهش
1.5. یافته های پژوهش… 153
5.2. المخلص… 156

 

فهرست منابع  159

 

مقدمه

 

 

 

السلام و الصلاة علی محمدٍ خاتم النبیین و آله الطییبین و الطاهرین

 

 

 

ادبیات تطبیقی به عنوان اندیشه­ای نو راه­كارهایی را برای مطالعه تجانس وتقابل فرهنگی ملت­ها از جمله ادبیات پیش روی ما نهاده است.این علم جدید در پی آن است که مشترکات فرهنگی ملت­هارا بیابد و آنگاه براساس این مشترکات آنها را به هم پیوند زند. دو ملت فارس و عرب، از قرون گذشته با هم تعاملات فرهنگی بسیار داشته­اند. این تعاملات در كشورهای هم مرز، همچون عراق و ایران بیشتر به چشم می­خورد. این دو کشور دادوستدهای بسیاری در زمینه­های مختلف فرهنگی،اقتصادی و حتی سیاسی داشته­اند كه در دهه­های اخیر،بویژه در دوران مشروطه­خواهی، گسترش بیشتری یافته است.

 

هر دو کشور در زمان حیات زهاوی (1279-1354ه.ق =1863- 1936م) و بهار (1263-1330ه.ش = 1884-1954م) تحت سلطۀ مستبدان عثمانی و قاجاری بودند، که باعث گسترش جنبش­های آزادی­طلبانه گردید. از سوی دیگر عقب­ماندگی­های اجتماعی و فرهنگی بر مشکلات سیاسی ­افزود. بنابراین جای شگفتی نیست که اکثر شاعران در این دوره به ادبیات رآلیستی توجه داشته و مسائل روز را در شعر خود منعکس می­کردند. بهار و زهاوی همچون اکثر شاعران هم عصر خود، به عنوان شاعرانی متعهد و معناگرا، با نگاهی موشكافانه به نابرابری­ها وناهنجاری­های جامعه، سعی در اصلاح مفاسد اجتماعی و تقویت مصالح مردمی داشتند. از سوی دیگر استبداد و خفقان سیاسی اجازۀ انتشار حقایق را آن­چنان که بود، نمی­داد؛ بنابراین به طنز سیاسی و اجتماعی، که مسائل را در لفافه بیان می­کند، روی آوردند. بنابراین شرایط اجتماعی و سیاسی (عناصر غیر زبانی) یکی از دلایل اصلی شباهت درون­مایۀ اشعار طنز این دو شاعر است. از سوی دیگر شرایط فرهنگی یکسان که به سوی ایجاد تغییرات اساسی در ادبیات می­رفت، عناصر زبانی (زبان، موسیقی، تصویرپردازی) هر دو شاعر را شبیه هم کرده است. در کنار این مسائل، دوستی و رابطۀ دو شاعر و دادوستدهای دو کشور بر احتمال تاثیرپذیری آندو از یکدیگر، می­افزاید. بر این اساس می­توان گفت که برخی اشعار طنز سیاسی و اجتماعی آنها -چه در عناصر زبانی و چه در محتوا- از همدیگر متاثر هست.

 

این پژوهش از پنج فصل تشکیل شده است؛ در فصل اول کلیات پژوهش و مسائل مربوط به موضوع مورد نظر بیان می­گردد. در فصل دوم به بیان مبانی نظری می­پردازد. در این فصل ابتدا ادبیات تطبیقی با تمامی رویکردهای آن از جمله رویکرد جدید فرانسه، (که پژوهش تحت تأثیر آن است) بررسی شده و اهداف اصلی ادبیات تطبیقی را بیان کرده است. در بخش دوم این فصل به گفتمان و تحلیل گفتمان به عنوان روش کاربرد زبان در ادبیات مورد توجه قرار گرفته است. این نظریه شامل دو رکن بافت برون متنی و بافت درون­متنی می­شود. در بافت برون متنی تاثیر شرایط اجتماعی و سیاسی بر ادبیات و شعر بررسی می­گردد و در بافت درون متنی عناصر زبانی از جمله تصویرپردازی، موسیقی و زبان با اشکال کاربردی آن همچون مجاز و حقیقت، در تولیدات ادبی مدنظر قرار گرفته می­شود. بخش آخر مربوط به طنز به عنوان شاخه­ای از ادبیات انتقادی است که در آن اهداف، انواع و شیوه­های طنز توضیح داده خواهد شد.

 

فصل سوم بافت برون متنی بهار و زهاوی و تأثیری که بر شعر طنز آنها داشته است، بررسی می­گردد. این فصل شامل موقعیت سیاسی و اجتماعی شاعران است که مشروطه را به عنوان نقطۀ عطفی در دوران زندگی آنها معرفی می­کند. همچنین سرگذشت و دیدگاه­های آنها را به همراه انواع نوشته­ها و سروده­هایشان بررسی کرده و در پایان به دوستی و روابطی که آندو با هم داشتند، اشاره می­کند. فصل بعد شامل بافت درون­متنی اشعار طنز زهاوی و بهار است، که اشعار طنز سیاسی و اجتماعی را از دو بعد موضوعی و هنری(زبانی) تحلیل می­کند. در قسمت موضوعی، محتوای­ اساسی شعر شاعران، یعنی سیاست و اجتماع را با استناد به اشعار طنز آنها، براساس شیوه­های مختلف طنز مورد کنکاش قرار داده است. در بخش دوم از لحاظ هنری و زیبایی­شناسی به اشعار طنز زهاوی و بهار می­پردازد. در این بخش عناصر زبانی اشعار آنها را در اقسام مختلف از جمله زبان، موسیقی، تصویرپردازی و تناص بررسی کرده و شباهت­های زبانی را با توجه به اشعار آنها بیان می­کند. در پایان هم قصیدۀ «نکیر و منکر» بهار به عنوان ترجمۀ منظوم ابیات ابتدایی «ثورة فی الجحیم» با تکیه بر ابیات اصلی زهاوی منعکس گردیده است. در فصل آخر یافته­های پژوهش بیان می­شود.

 

در این پژوهش سعی برآن است که شرایط سیاسی و اجتماعی دوران بهار و زهاوی و اشعار طنز آنها مورد بررسی قرار گرفته و شباهت­ها و تجانسات آنها بیان گردد. همچنین سعی شده در بررسی اشعار و شخصیت­ها و حوادث جانب اعتدال رعایت گردد و حق مطلب انعکاس داده شود. البته از آنجا که منابع مورد نیاز بسیار محدود و دسترسی به آنها در برخی موارد دشوار می­نمود، نگارنده خود اذعان دارد که این پژوهش خالی از ایراد و اشکال نیست و جای بسی خوشحالیست که با انتقادهای سازنده آنها هم رفع گردد. امید آنکه این تلاش هرچند ناچیز راه­گشای دانش­پژوهان قرار بگیرد.