1-2.تحولات سیاسی یمن در فاصله دو جنگ…. 6

 

1-2-1.سیاست امام یحیی در داخل کشور. 7

 

1-2-2.حرکت ملی ـ میهنی بین دو جنگ…. 9

 

1-3.تحولات سیاسی در یمن بعد از جنگ جهانی دوم. 9

 

1-3-1.یمن در زمان حکومت امام احمد. 10

 

1-3-2.انقلاب 1948م و 1955م. 10

 

1-3-3.کوشش‌های اصلاح طلبانه. 11

 

1-3-4.اوضاع سیاسی و اجتماعی در شمال یمن.. 12

 

1-3-5.انقلاب و پایان حکومت ائمه در یمن.. 15

 

1-3-6.انقلاب 1962م و اعلان جمهوری.. 15

 

1-3-7.جمهوری دمکراتیک خلق یمن.. 17

 

الف) جنوب یمن تحت نفوذ و سیطره بریتانیا 17

 

ب) حکومت بریتانیا در جنوب یمن در بین دو جنگ…. 18

 

1-3-8.اوضاع سیاسی واجتماعی  در جنوب یمن.. 20

 

1-3-9.بالا گرفتن حرکت‌های ملی و میهنی در جنوب بر علیه استعمار بریتانیا 20

 

1-3-10.انقلاب مسلحانه و استقلال جنوب یمن.. 21

 

1-3-11.تحولات سیاسی دریمن بعد از دو انقلاب… 22

 

1-3-12.اوضاع اجتماعی، فرهنگی و آموزشی.. 26

 

1-3-13.وضعیت زنان در جامعه یمن.. 27

 

1-3-14.آموزش و پرورش… 27

 

1-3-15.مراکز فرهنگی.. 27

 

فصل دوم:  سیر زندگی عبدالله بردونی… 29

 

1- سیر زندگی شاعر. 30

 

1-1. نام و نسب و تولد. 30

 

1-2. بردونی و نابینایی.. 31

 

1-3. شیوه یادگیری.. 32

 

1-4. دوران كودكی.. 33

 

1-5. آغاز جوانی «عبد الله بردونی» 33

 

1-6. خصوصیات اخلاقی.. 34

 

1-6-1. بدبینی.. 35

 

1-7. فلسفه مرگ وی.. 36

 

2- زندگی ادبی.. 38

 

2-1.آغاز شاعری.. 38

 

2-2. تأثیر پذیری«بردونی» 40

 

2-3. فرهنگ «بردونی» 40

 

2-3-1.  رابطه فرهنگ با سیاست در نزد بردونی.. 41

 

2-4. موضوعات شعری «بردونی» 42

 

2-4-1. غربت و دوری از وطن.. 42

 

2-4-2. غم و اندوه. 45

 

2-4-3.دلتنگی و تنهایی.. 47

 

2-4-4. عشق.. 49

 

2-5. مکتب رمانتیسم و بردونی.. 50

 

2-5-1. مکتب ادبی رمانتیسم.. 51

 

2-5-2.اصول مکتب رمانتیسم.. 52

 

2-5-2-1.توجه به احساسات و هیجانات فرد. 52

 

2-5-2-2.آزادی و شخصیت… 53

 

2-5-2-3.گریز از اجتماع و واقعیت و سیر در عالم رؤیا و خیال. 53

 

2-5-2-4.تجدید در مضامین و ساختار اجناس ادبی.. 54

 

2-5-3. موضوعات کلی مکتب رمانتیک…. 54

 

2-6. فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی«بردونی» 56

 

2-6-1. سمت‌های سیاسی «بردونی» 59

 

2-7. منزلت ادبی «عبد الله بردونی» 59

 

2-8. بردونی در سخن ادباء و ناقدان. 60

 

 

2-9. آثار و تألیفات… 62

 

الف) آثار شعری «بردونی» 62

 

ب) آثار منثور. 63

 

ج) نسخه‌ها خطی چاپ نشده. 64

 

فصل سوم:  بررسی و پژوهشی در اشعار وطنی  عبدالله بردونی… 66

 

1- تاریخچه وطنیات در ادبیات عربی.. 67

 

1-1.وطن و شعر وطنی.. 67

 

1-2. معنی لغوی وطن.. 67

 

1-3. تعریف شعر وطنی.. 68

 

1-4. شعر وطنی در ادبیات عربی قدیم.. 69

 

1-5. شعر وطنی در ادبیات عربی معاصر. 71

 

1-6. عوامل به وجود آورندة شعر وطنی.. 72

 

1-7. مظاهر شعر وطنی.. 73

 

الف) گرایش عثمانی.. 73

 

ب) گرایش شرقی.. 74

 

ج) گرایش ناسیونالیستی.. 75

 

د) گرایش اقلیتی و منطقه ای.. 76

 

1- در مصر. 76

 

2- در لبنان. 77

 

ه‍ (گرایش بازگشت به وطن: 77

 

و)مساله فلسطین: 78

 

1-8.بردونی و یمن.. 78

 

1-9.بردونی شاعر وطنی و قومی.. 81

 

2- شعر «بردونی» 83

 

2-1. ویژگی‌های اشعار وطنی «عبدالله بردونی”. 84

 

2-1-1.تعصب وتعهد. 84

 

2-1-2.صداقت و واقعیت… 87

 

2-1-3.غموض و ابهام. 91

 

2-1-4. تکرار. 92

 

3- زبان اشعار وطنی بردونی.. 95

 

3-1.اسلوب ها 95

 

3-1-1.سخریه. 95

 

3-1-2.حوار. 98

 

3-1-3.تصویر. 99

 

3-2.صنایع ادبی.. 101

 

3-2-1.اسلوب ردالعجز الی الصدر. 101

 

3-2-2. مقابله. 104

 

3-2-3.طباق.. 105

 

4- مضامین اشعار وطنی.. 106

 

4-1.آزادی.. 106

 

4-2.دعوت به وحدت، همبستگی و تعاون. 109

 

4-3.مبارزه با استعمار. 115

 

4-4.انتقاد از رجال سیاسی.. 119

 

4-5.فقر و محرومیت… 124

 

4-6.صلح و امنیت… 125

 

4-7.جمهوری خواهی.. 126

 

4-8.میهن‌دوستی.. 129

 

4-9.تجلیل از قهرمانان ملی.. 131

 

4-10. افتخار به شکوه و عظمت گذشته و دعوت به احیای آن. 134

 

4-11.ضرورت فراگیری علم و دانش…. 135

 

4-12.جهل و عقب‌ماندگی.. 136

 

4-13.به تصویر کشیدن مشکلات مردم در زمان حکومت… 139

 

نتیجه. 141

 

فهرست منابع ومآخذ. 142

 

منابع فارسی.. 142

 

منابع عربی: 142

 

فهرست مقالات… 145

 

مقدمه

 

شعر وطنی بازتاب تحولات سیاسی جامعه و نتایج حوادث مربوط به آن است. حوادث پرفراز و نشیب جهان عرب در دوره‌ معاصر به ویژه در یمن شاعران را به شدت تحت تأثیر قرار داد که درباره وطن شعر سرایند؛ لذا شعر ملی ـ میهنی در دیوان شعرای معاصر از جایگاه والایی برخوردار است. عبدالله بردونی در این زمینه شاعری بزرگ و از پیشگامان شعر معاصر یمن به شمار می‌‌آید. او مسائل و مشکلات جامعه یمن را به واسطه اشعار وطنی‌اش به تصویر می‌‌کشد و گاه پا فراتر نهاده و به بیان مشکلات جامعه عرب می‌‌پردازد و در گرفتاری‌ها و مشکلات، خود را شریک غم و اندوه آنها می‌‌داند. قدرت بیان، عاطفه قوی، امتزاج سبک قدیم شعر با سبک جدید باعث شده که وی در این عرصه نام‌آور شود و شعرش جزء بهترین اشعار ملی ـ میهنی دوره‌ معاصر به شمار آید.

 

پژوهش حاضر تلاشی در جهت شناخت و طنیات این شاعر بزرگ است. علاوه بر کلیات متشکل از سه فصل است.در فصل اول به بررسی اوضاع سیاسی ـ اجتماعی عصر شاعرپرداخته شده است. فصل دوم به سیر زندگی شخصی و ادبی و معرفی آثار وی اختصاص دارد. در فصل سوم و نهایی تحت عنوان بررسی و پژوهش در اشعار وطنی، سعی بر آن بوده است که هدف اصلی از پژوهش برآورده شود. این فصل با بررسی تاریخچه شعر وطنی به طور خلاصه آغاز شده؛ پس از آن با دسته‌بندی  ویژگی‌های شعر وطنی و  زبان اشعار و سبک او ادامه یافته  است. این فصل با دسته‌بندی موضوعات وطنی همچون: آزادی، وحدت، به تصویر کشیدن مشکلات مردم، انتقاد از رجال سیاسی، مبارزه با استعمار و… خاتمه می‌‌یابد. و این مضامین بخش عمده‌ای از مجموعه اشعار عبدالله بردونی را به خود اختصاص داده است. به گونه‌ای که می‌‌توان گفت نبوغ وی در این زمینه شکوفا شده است. و عوامل زیادی از جمله: فقر و محرومیت، ظلم و ستم حاکمان، غربت و دوری از وطن و خانواده‌ بر روی شعر وی تأثیرگذار بوده است. وی در بیان این اشعار از مکتب ادبی رمانتیسم تأثیربسیاری پذیرفته است. در تمامی این مراحل سعی بر آن بوده که از نمونه‌های شعری متناسب برای هر بخش استفاده شود.

 

سؤال‌های اصلی تحقیق

 

با توجه به مطالب یاد شده در این پژوهش سؤالاتی مطرح می‌‌شود که پاسخ آنها زیربنای اصلی پژوهش را تشکیل می‌‌دهد. این سؤالات عبارتند از:

 

9

 

6

 

28

 

8

 

8

 

8

 

9

 

9

 

50

 

50

 

50

 

50

 

51

 

51

 

51

 

51

 

61

 

61

 

61

 

62

 

2

 

3

 

4

 

4

 

4

 

5

 

6

 

7

 

8

 

8

 

8

 

9

 

9

 

9

 

2

 

2

 

2

 

3

 

3

 

3

 

4

 

4

 

4

 

4

 

5

 

5

 

5

 

6

 

6

 

7

 

7

 

7

 

7

 

 

8

 

9

 

80

 

80

 

80

 

81

 

1

 

1

 

81

 

82

 

82

 

82

 

2

 

3

 

3

 

3

 

3

 

4

 

4

 

6

 

6

 

9

 

90

 

91

 

3

 

 

 

فهرست شکلها

 

 

 

 

 

 

 

عنوان

صفحه

 

فهرست جدولها

 

 

 

 

 

 

 

عنوان

صفحه

 

 

 

 

 

 

مقدمه

 

قرن چهارم هجری، دوره­ی بسیار آشکاری از زندگی عرب و مسلمانان در تمامی جوانب از جمله ادبیات داستانی می­باشد. و تأثیر دولت آل بویه در آن بسیار زیاد بوده است؛ چرا که آن­ها رابطه­ی محکمی را بین تاریخ خود و تاریخ خلافت عباسی پیوند زدند که هیچ دولت دیگری در آن عصر، چنین پیوندی نداشت.

 

در اواخر قرن چهارم هجری در زبان عربی از متفرّعات فنّ قصص، فنّ نویی به وجود آمد كه بر آن نام «مقامات» نهادند. مقامات، به طور کلی از انواع داستان­های کهن می­باشد که با نثر مصنوع آمیخته با شعر در مورد یک قهرمانی است که به صورت ناشناس در داستان ظاهر می­شود، حوادثی به وجود می­آورد و همین­که در پایان داستان شناخته می­شود، ناپدید می­­گردد تا آن­که دوباره در هیبتی دیگر، در مقامه بعدی آشکار می­شود (شمیسا، 1373، 207). لذا مقامات را می­توان مجموعه­ای از داستان­های مجزّا دانست که دارای وحدت موضوع می­باشند. این فن با داستان­نویسی و افسانه­پردازی از بعضی جهات مشابه و از پاره­ای جهات مغایر بود.

 

 

نجیب الکیلانی(1995م)رمان­نویس، شاعر و نظریه­پرداز عرصه­ی ادبیات اسلامی است. او آثارش را در راستای نشر مفاهیم اسلامی تالیف کرده و با تالیف تعداد زیادی رمان، کتاب و مقاله خدمات فراوانی به ادبیات اسلامی معاصر نموده است. رمان­های کیلانی آینه­ی تمام نمای عقاید اسلامی و دیدگاه­های سیاسی و اجتماعی او می­باشند. او همچون نویسنده­ای متعهد از منابع اصیل اسلامی جهت پایه ریزی رمان­هایش الهام می­گیرد و در آثارش پیام استقلال، آزادی و بازگشت به هویت اسلامی برای جوامع اسلامی را دارد.

 

کیلانی دو رمان تاریخی «عمالقة الشمال» و«لیالی ترکستان» را پیرامون بحران­هایی که نیجریه و ترکستان شرقی در قرن بیستم شاهد بودند، تالیف کرده است. و در آن­ها با رویکرد اسلامی خود، عقاید، مفاهیم و دیدگاه­های اسلامی خود را بیان نموده است. بینامتنی دینی در این دو رمان در دو سطح مستقیم و غیر مستقیم جریان دارد.

 

بینامتنی مستقیم شامل، بینامتنی با قرآن، احادیث نبوی، شخصیت­های دینی، حوادث تاریخ اسلام و احکام شرعی می­باشد.او غالبا آن دسته از مفاهیم را به طور مستقیم در رمان آورده است که هرکدام به نوبه­ی خود یک اصل مهم اسلامی به شمار می­روند، همچنین او شخصیت­های دینی و نیز حوادث تاریخی ویژه­ای را برای راساندن پیام خود به مخاطب انتخاب نموده است.

 

در بینامتنی غیر مستقیم نیز نویسنده در قالب نماد و نقاب به بیان دیدگاه­های اسلامی خود پرداخته است. از جمله این نمادها نام رمان­ها و توصیف برخی حالات و شخصیت­ها می­باشد که در حیطه­ی بینامتنی غیر مستقیم قرار می­گیرند. علاوه بر این کیلانی برای ابراز عقاید اسلامی خود نقاب شخصیت­های رمانرا بر چهره زده است. اودر این زمینه تنها به نقاب یک شخصیت بسنده نمی­کند بلکه از نقاب شخصیت­های مختلف رمان برای بیان دیدگاه­های خود سود می­برد.

 

————

 

کلیدواژه: ادبیات داستانی، بینامتنی دینی، نجیب کیلانی، عمالقة الشمال، لیالی ترکستان

 

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                                                                  صفحه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول (مقدمه و کلیات تحقیق) ……………………………………………………………………………….	1
1-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………	1
1-2 بیان مسأله و سؤالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………..	3
1- 3 پیشینه و ضرورت تحیقیق ……………………………………………………………………………………………………….	5
1-4 اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………..	7
1-5 روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………………	7
فصل دوم (تعاریف) ……………………………………………………………………………………………………	8
2-1 نگاهی به زندگی و آثار نجیب کیلانی………………………………………………………………………………………..	8
2-1-1 زندگی نجیب کیلانی………………………………………………………………………………………………………….	8
2-1-2 رویکرد اسلامی نجیب الکیلانی در نویسندگی………………………………………………………………………..	12
2-1-3  آثار کیلانی……………………………………………………………………………………………………………………..	15
2-1-3 جایگاه نجیب کیلانی در ادبیات معاصر عربی………………………………………………………………………….	16
2-2 بینامتنی………………………………………………………………………………………………………………………………..	18
2-2-1مفهوم بینامتنی از نظر لغوی…………………………………………………………………………………………………..	18
2-2-2 مفهوم بینامتنی از نظر اصطلاحی……………………………………………………………………………………………	19
2-2-3 جایگاه بینامتنی در نقد غرب………………………………………………………………………………………………..	21
2-2-4جایگاه بینامتنی در نقد عربی………………………………………………………………………………………………….	24
2-2-5 انواع بینامتنی………………………………………………………………………………………………………………………	26
2-2-6 نقاب………………………………………………………………………………………………………………………………..	29
2-2-7 بینامتنی دینی……………………………………………………………………………………………………………………….	30
فصل  سوم  (تجزیه و تحلیل)………………………………………………………………………………………..	33
3-1تحلیل بینامتنی دینی در رمان«عمالقة الشمال»………………………………………………………………………………….	33
3-1-1خلاصه­ای از حوادث رمان……………………………………………………………………………………………………..	33
3-1-2 نگاهی به سبک هنری و رویکرد اسلامی در این رمان………………………………………………………………..	35
3-1-3بینامتنی مستقیم(سطحی)……………………………………………………………………………………………………….	37
3-1-3-1بینامتنی با قرآن کریم………………………………………………………………………………………………………..	37
3-1-3-1-1 بینامتنی صریح………………………………………………………………………………………………………….	38
3-1-3-1-2 بینامتنی ضمنی……………………………………………………………………………………………………………..	46
3-1-3-2 بینامتنی با داستان­های قرآن………………………………………………………………………………………………..	50
3-1-3-2-1 داستان حضرت موسی (ع)…………………………………………………………………………………………….	50
3-1-3-2-2 داستان حضرت نوح (ع)……………………………………………………………………………………………….	51
نه   3-1-3-2-3 داستان حضرت یوسف (ع)………………………………………………………………………………………….	52
3-1-3-2-4 داستان حضرت یونس (ع)……………………………………………………………………………………………..	53
3-1-3-2-5 داستان مریم (ع)…………………………………………………………………………………………………………	54
3-1-3-3 بینامتنی با احادیث نبوی ……………………………………………………………………………………………………	55
3-1-3-3-1 بینامتنی صریح…………………………………………………………………………………………………………….	55
3-1-3-3-2 بینامتنی ضمنی…………………………………………………………………………………………………………….	58
3-1-3-4 بینامتنی با شخصیت اصحاب(رض)…………………………………………………………………………………….	60
3-1-3-4-1بینامتنی با شخصیت اصحاب با قومیت­های مختلف……………………………………………………………..	60
3-1-3-4 -2بینامتنی با شخصیت شهدای اصحاب ……………………………………………………………………………..	61
3-1-3-5 بینامتنی با حوادث تاریخ اسلام…………………………………………………………………………………………..	62
3-1-3-5-1 جنگ­های ردّه…………………………………………………………………………………………………………….	62
3-1-3-5-2 غزوه­ی بدر…………………………………………………………………………………………………………………	63
3-1-4بینامتنی غیر مستقیم (عمیق)……………………………………………………………………………………………………	63
3-1-4-1 نماد………………………………………………………………………………………………………………………………	64
3-1-4-1-1 عمالقة الشمال…………………………………………………………………………………………………………….	64
3-1-4-1-2محله­های تازه ساخت شهر……………………………………………………………………………………………..	65
3-1-4-1-3 زبان عربی…………………………………………………………………………………………………………………..	65
3-1-4-1-4 جاماکا……………………………………………………………………………………………………………………….	66
3-1-4-2 نقاب…………………………………………………………………………………………………………………………….	67
3-1-4-2-1 نقاب«عثمان أمینو»………………………………………………………………………………………………………..	67
3-1-4-2-2 نقاب«شیخ عبدالله»……………………………………………………………………………………………………….	68
3-1-4-2-3 نقاب «نور»…………………………………………………………………………………………………………………	69
3-1-4-2-4 نقاب«أحمدو بیللو»……………………………………………………………………………………………………….	70
3-2تحلیل بینامتنی دینی در رمان«لیالی ترکستان»…………………………………………………………………………………	71
3-2-1خلاصه­ای از حوادث رمان……………………………………………………………………………………………………..	71
3-2-2 نگاهی به زبان، سبک و رویکرد اسلامی در این رمان………………………………………………………………..	75
3-2-3بینامتنی مستقیم (سطحی)……………………………………………………………………………………………………….	76
3-2-3-1بینامتنی با قرآن کریم………………………………………………………………………………………………………..	76
3-2-3-1-1 بینامتنی صریح…………………………………………………………………………………………………………….	76
3-2-3-1-2 بینامتنی ضمنی……………………………………………………………………………………………………………..	80
3-2-3-2 بینامتنی با احادیث نبوی ……………………………………………………………………………………………………	83
3-2-3-3 بینامتنی با احکام شرعی…………………………………………………………………………………………………….	85
3-2-3-3-1 جایگاه«فتوی»…………………………………………………………………………………………………………….	85
3-2-3-3-2 تحریم ازدواج با کفار……………………………………………………………………………………………………	85
3-2-3-3-3 استحباب اذکار قبل از خواب ……………………………………………………………………………………….	86
ده   3-2-4بینامتنی غیر مستقیم(عمیق)……………………………………………………………………………………………………..	87
3-2-4-1 نماد………………………………………………………………………………………………………………………………	87
3-2-4-1-1 شب(نور) و تاریکی……………………………………………………………………………………………………..	87
3-2-4-1-2 زبان عربی………………………………………………………………………………………………………………….	88
3-2-4-1-3 چنگیزخان وفرزندانش………………………………………………………………………………………………….	89
3-2-4-2  نقاب…………………………………………………………………………………………………………………………….	89
3-2-4-2-1 نقاب«امیر قومول»…………………………………………………………………………………………………………	89
3-2-4-2-2 نقاب«خوجه نیاز»…………………………………………………………………………………………………………	90
3-2-4-2-3 نقاب«ژنرال باتور»………………………………………………………………………………………………………..	91
3-2-4-2-4 نقاب«مصطفی»…………………………………………………………………………………………………………….	91
3-3 مقایسه­ی بینامتنی دینی رمان«عمالقة الشمال» با «لیالی ترکستان»…………………………………………………………	93
فصل چهارم نتیجه­گیری ……………………………………………………………………………………………..	95
ملخص البحث ………………………………………………………………………………………………………….	99
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………….	109
چکیده انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………	115

 

1-مقدمه 

 

سپاس و ستایش برای خداوند عالمیان و درود و سلام خدا بر رسول اکرم و خاندان پاک و اصحاب بزرگوارش؛

 

با عنایت به کارکردهای وسیع ادبیات به جرأت می­توان ادعا کرد که ادبیات اسلامی در طول تاریخ یکی از تاثیر گذارترین عوامل در نهضت امت اسلامی بوده است.در دوران معاصر نیز حجم وسیع کارهای ادبی اسلامی اعم از شعر، رمان، داستان، نمایشنامه و فیلم نامه­هایی که در خدمت اهداف دعوت اسلامی نوشته شده­اند، شاهد بر این مدعاست. اگر چه دوران سیاه سلطه­ی دیکتاتورهای مستبد وابسته به شرق و غرب در تاریخ معاصر اسلام یک تراژدی غمناک شمرده می‌شود اما همین اوضاع از جهتی سبب پیدایش، رشد و تکامل ادبیاتی اسلامی با قابلیت­های فراوانی شد که آن را از قالب کلاسیک خود وارد عرصه های نو ادبیات نمود که این روند رشد و تکامل همچنان ادامه دارد و روز به روز افق­های تازه­ای را در می­نوردد.

 

آموزه­های اسلامی اعم از آیات مبارک قرآن و سنت صحیح نبوی و نیز میراث اسلامی اعم از علوم تفسیر، فقه، تاریخ و… ظرفیت­های زیادی برای الهام گیری یک هنرمند جهت پایه ریزی یا غنی سازی اثر ادبی فراهم می‌آورد و اگر گام را فراتر نهیم باید بگوییم هنرمند مسلمان به حکم باورهایش آموزه­های اصیل اسلام را تنها منبع سعادت گمشده­ی بشر می­داند و رسالت او در جایگاه یک هنرمند موحد رساندن همین پیام به مخاطبان است اما آنچه که در این بین اهمیت دارد این است که به مقتضای هر دوره، از بهترین قالب و زیباترین اسلوب­ها برای نیل به این هدف بهره جوید.

 

 

 

 

در نقد این دو رمان از رویکرد نقدی «بینامتنیت» استفاده شده است. اما به علت گستردگی حوزه­ی بینامتنیت در یک اثر ادبی و کثرت صداهای مختلف در یک اثر داستانی، در این پژوهش از دریچه­ی«بینامتنی دینی» به تحلیل این دو اثر پرداخته­ایم.

 

این پژوهش در چهار فصل تدوین شده است.

 

فصل اوّل شامل مقدمه و کلیات تحقیق اعم از بیان مسأله، سؤالات تحقیق، پیشینه و ضرورت انجام تحقیق و روش انجام تحقیق می­باشد.

 

فصل دوم این فصل شامل تعاریف می­باشد که در آن زندگی­نامه­ی نجیب الکیلانی، رویکرد اسلامی کیلانی، آثار او، التزام در ادبیات کیلانی و نیز جایگاهش در ادبیات. همچنین مفهوم تناصّ از نظر لغوی و اصطلاحی، تاریخچه­ی آن در ادبیات غربی و عربی و نیز انواع بینامتنی مورد بررسی قرار گرفته است.

 

فصل سوم این فصل موضوع اصلی پایان نامه(تحلیل بینامتنی دینی در رمان«عمالقة الشمال» و«لیالی ترکستان» نجیب الکیلانی) را در برمی­گیرد و در این فصل بینامتنی دینی را در هر یک از دو رمان به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داده­ایم در هر کدام نیز مباحث را به دو بخش اصلی بینامتنی مستقیم(سطحی) و بینامتنی غیر مستقیم(عمیق) تقسیم نموده­ایم. در بخش اول به بررسی بینامتنی رمان با قرآن و حدیث و داستان­های قرآن و حوادث اسلامی و احکام شرعی پرداخته­ایم.

 

در بخش دوم یعنی بینامتنی غیر مستقیم(عمیق) به موارد بینامتنی دینی پرداخته­ایم به صورت عمیق در رمان آمده­اند، و شامل بینامتنی مفاهیم دینی، نماد و نقاب می‌شود.

 

فصل چهارم شامل نتیجه­گیری و یافته­های پژوهش می­باشد.

 

1-2 بیان مسئله و سوالات تحقیق

 

2-3- مهم­ترین انواع نمایشنامه……………………………………………………………………………………………………………………………………19

 

2-3-1- کمدی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..20

 

2-3-2- تراژدی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………21

 

2-4- نمایشنامه عربی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………22

 

2-4-1- نمایشنامه­ عربی قبل از عصر نهضت………………………………………………………………………………………………………………….22

 

2-4-2- نمایشنامه­ عربی بعد از نهضت جدید………………………………………………………………………………………………………………..26

 

2-4-3- پیشگامان نمایش عربی در عصر نهضت…………………………………………………………………………………………………………….27

 

– مارون النقاش مؤسس نمایش عربی…………………………………………………………………………………………………………………………….28

 

– أبوخلیل قبانی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….29

 

– یعقوب صنوع………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….30

 

2-4-4- نمایشنامه در قرن 20……………………………………………………………………………………………………………………………………..31

 

2-5- آغاز دوران معاصر نمایشنامه نویسی در مصر……………………………………………………………………………………………………..35

 

2-6- نمایشنامه شعری……………………………………………………………………………………………………………………………………………….37

 

فصل سوم : نگاهی به زندگی و ادبیات صلاح عبدالصبور

 

3-1- صلاح عبدالصبور در گذرگاه حیات وادبیات………………………………………………………………………………………………………43

 

3-2- نمایشنامه­های صلاح عبدالصبور…………………………………………………………………………………………………………………………..48

 

3-2-1-بعد أن یموت الملک………………………………………………………………………………………………………………………………………..48

 

3-2-1-1- شخصیت­های برجسته نمایشنامه بعد أن یموت الملک…………………………………………………………………………………….49

 

– پادشاه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..49

 

– ملکه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….49

 

– شاعر………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………50

 

3-2-2- مأساة الحلاج…………………………………………………………………………………………………………………………………………………50

 

3-2-2-1- شخصیت­های برجسته نمایشنامه مأساة الحلاج……………………………………………………………………………………………….52

 

– حلاج……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..52

 

– شبلی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………52

 

– حاکمان جور……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………52

 

3-2-3- لیلی و المجنون………………………………………………………………………………………………………………………………………………53

 

3-2-3-1- شخصیت­های برجسته نمایشنامه لیلی و المجنون……………………………………………………………………………………………55

 

– سعید………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………55

 

– لیلی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..55

 

– استاد………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………55

 

– زیاد………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..56

 

– حسان…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….56

 

3-2-4- الأمیرة تنتظر…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..56

 

3-2-4-1- شخصیت­های برجسته نمایشنامه الأمیرة تنتظر………………………………………………………………………………………………..58

 

– شاهزاده خانم…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..58

 

– قرندل……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..58

 

– سمندل……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………58

 

3-2-5- مسافر لیل……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 58

 

3-2-5-1- شخصیت­های برجسته نمایشنامه مسافر لیل……………………………………………………………………………………………………59

 

– مسافر……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 59

 

– بلیط فروش…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 59

 

– راوی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 60

 

 

 

 

 

فصل چهارم : نمایشنامه­های صلاح عبدالصبور و میراث­های غربی و عربی 

 

 تأثیرپذیری­های صلاح عبدالصبور در نمایشنامه­هایش…………………………………………………………………………………………………..62

 

4-1-تأثیرپذیری عبدالصبور از آثار به ویژه نمایشنامه­های غربی(دوره جدید)………………………………………………………………..63

 

4-1-1- نمایشنامه­ی مأساة الحلاج………………………………………………………………………………………………………………………………..63

 

4-1-2- نمایشنامه­ی مسافر لیل…………………………………………………………………………………………………………………………………….66

 

4-1-3- نمایشنامه­ی لیلی و المجنون…………………………………………………………………………………………………………………………….68

 

4-1-4- نمایشنامه­ی الأمیرة تنتظر…………………………………………………………………………………………………………………………………72

 

4-2- تأثیرپذیری­های عبدالصبور از فرهنگ و ادبیات قدیم و معاصر عربی…………………………………………………………………….73

 

 

4-2-1- میراث تاریخی……………………………………………………………………………………………………………………………………………….73

 

4-2-2- میراث ملی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….77

 

4-2-3- میراث دینی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..80

 

4-2-4- میراث صوفی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………85

 

4-2-5- میراث ادبی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………90

 

 

 

 

 

 

 

فصل پنجم : مضامین نمایشنامه­های صلاح عبدالصبور 

 

5-1- فقر…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..94

 

5-2- التزام و پایبندی متفکران…………………………………………………………………………………………………………………………………..100

 

5-3- فساد و ظلم و ستم حاکمان(بی­عدالتی رایج در جامعه)………………………………………………………………………………………….107

 

5-4- عشق………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………110

 

5-5- آزادی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..117

 

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 123

 

منابع فارسی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..125

 

منابع عربی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..127

 

مجلات…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….129

 

 چکیده

 

 

 

ادبیات از دیرباز جلوه­گاه اندیشه، آرمان، فرهنگ، تجارب و روحیات یک ادیب بوده است. امروزه آثار ادبی به صورت مستقیم یا در قالب رمز و اشاره، در حقیقت بیانگر عواطف، آگاهی­ها، افکار و تجربیات نویسندگا­نش است. آن­ها با قدرت اندیشه و قوه­ی تخیل و به کارگیری بدیع زبان، جلوه و معنای خاصی به زبان می­بخشند و با نفوذ در فکر و جان خواننده آن­ها را در غم­ها و شادی­هایشان شریک می­کنند. در واقع برخی از آثار ادبی می­تواند صادق­ترین ترسیم کننده­ی زندگی فردی و اجتماعی و دغدغه های صاحب اثر باشد. ادبیات معاصر عربی، دربردارنده­ی مفاهیمی نو است که نتیجه پیشرفت تمدن بشری است. بیان مسائل گوناگون سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و … از آغاز تا به امروز در ادبیات وجود داشته است؛ اما در عصر مدرن نمود مشخص­تری دارد. از جمله شاعران و نویسندگان معاصر مصری که در بیان این گونه مسائل بسیار موفق بوده است، می­توان صلاح عبدالصبور را نام برد. آثار او به ویژه نمایش­نامه­هایش که در قالب نمایشنامه­های شعری است در فضای ادب عربی، دارای ویژگی های منحصر به­ فردی از لحاظ شکلی و محتوایی است که مضامین آن در اثر ارتباط شاعر با واقعیت­های ملموس زندگی حاصل می­شود. با بررسی وتحلیل نمایشنامه­های او می­توان به پیام­های بسیاری که ورای شکل ظاهری نمایشنامه­های اوست، پی برد. این رساله بر این است تا با تکیه بر نمایش نامه­های عبدالصبور و بررسی آن­ها، دغدغه­ها و مضامین مورد توجه او در جوامع عربی به ویژه مصر را بیان دارد.

 

 

 

کلید واژه­ها: ادبیات معاصر، صلاح عبدالصبور، نمایش­نامه، میراث، مسائل انسانی

 

Abstract

 

Literature has always portrayed the ideas, ideals, culture, experience and spirit of a literary man. The literary works directly or in the form of a code or hint, in fact, represent emotions, awareness , and mass opinion of their authors, experiences. They give power of thought, and imagination and the use of innovative ideas, give special meaning to the language and to influence the minds and souls of readers participate them in their sorrows and joys. in fact, some of the literary outlines the sincerest concerns of the individual and social life and owner of the work. Contemporary Arabic literature, embodies the new concepts is the result of the development of civilization. Expressing various issues of political, cultural, social, economic from the beginning up to now, have existed in the literature, but in modern times it is more specific. Including poets and writers of contemporary Egyptian expression of these issues has been very successful, named salah abdulsaboor. His works, especially his views in the form of a poem plays in the atmosphere of Arabic literature, has unique characteristics in terms of form and content, the themes of his relationship with tangible realities of life can be achieved. By surveying and analyzing, many messages can be realized beyond the appearance of his plays. This dissertation which relies on the plays of Abdulsaboor tries to express the concerns and themes addressed in the Arabic countries, especially Egypt.

 

 

 

Key words: Literature, Salah Abdulsaboor, drama, heritage, human issues.

 

مقدمه:

 

ادبیات به عنوان یکی از انواع آثار هنری می­تواند تصویرگر بسیاری از حوادث و رویدادهایی باشد که در یک ملت رخ داده است. این نوع هنری همواره در زندگی انسان تاثیرگذار بوده است. در حقیقت، ادبیات از بستر جامعه دور نیست؛ بلکه همواره از زندگی اجتماعی و دغدغه­های بشر گرفته شده است. ادبیات هر جامعه­ای زبان گویای رازهای مگوی آن جامعه به طور مستقیم یا در رهگذر نماد و رمز است.

 

نمایشنامه یکی از انواع مهم آثار ادبی است که نویسندگان از آن به واسطه­ی رابطه­ی تنگاتنگی که با جامعه دارد، برای بیان افکار و دغدغه­های خود بهره می­برند. نمایشنامه­ی شعری یکی از انواع نمایشنامه در دوران معاصر است که بسیار مورد توجه نویسندگان عربی قرار گرفته است. صلاح عبدالصبور یکی از سردمداران این نوع هنری است.

 

صلاح عبدالصبور شاعر و نویسنده معاصر عربی از پیشگامان شعر مدرن مصر محسوب می­شود و با مهارت خود توانست نمایشنامه­ی عربی را وارد مرحله­ی جدیدی نماید. وی همواره معتقد بود یک ادیب قبل از این که یک نویسنده یا شاعر باشد باید زبان گویای مشکلات و کاستی­های جامعه خود باشد. پنج نمایشنامه­ی شعری او به شکل­های گوناگون به شرایط نا به سامان موجود در مصر میان سال­های 1952 تا 1971 اشاره دارد. شخصیت­هایی که در نمایشنامه­های او حضور دارند، هر کدام بیانگر یکی از مسائل و دغدغه­های انسان معاصر است که در این آثار انعکاس می­یابد که تحلیل مضامین نمایشنامه­های وی، موضوع اصلی پایان­ نامه حاضر است.

 

برای این منظور پس از بررسی کلیات، ابتدا به سیر نمایشنامه نویسی در سرزمین­های عربی به ویژه نمایشامه­ی شعری پرداخته شده، سپس در فصل سوم در خصوص زندگی شاعر، ادبیات و خلاصه نمایشنامه­های شعری او سخن گفته شده است. در فصل چهارم نیز تاثیرپذیری عبدالصبور از نمایشنامه­های غربی و میراث­های قدیم و جدید عربی مورد بررسی قرار گرفته است و سعی بر این بوده تا در این میان از مثال­های مناسب برای بهتر روشن شدن مبحث استفاده شود و هدف از اشاره به این تأثیرپذیری­ها، این بوده که وی در نگارش نمایشنامه­های خود بی تاثیر از دیگر نمایشنامه­ها نبوده است. در ادامه تلاش شده تا مضامین موجود در نمایشنامه­ها استخراج و مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

 

فصل اول: كلیات 6

 

مقدمه‌ای تحلیلی بر كتاب 7

 

1- 1. در طول تاریخ 11

 

1- 1- 1. قبل از اسلام 11

 

1- 1- 2. صدر اسلام و عصر اموی 12

 

1- 1- 3. عصر عباسی 14

 

1- 2. دریا در قرآن 15

 

 

2. در بارة نویسنده 17

 

3- آثار و تألیفات 19

 

3- 1. تألیفات 19

 

3-2. پژوهش‌ها 22

 

4- معرفی كتاب «وصف البحر والنّهر فى الشعر العربی من العصر الجاهلی حتّی العصر العباسی الثانی» 23

 

4-1. كتاب شناسی 23

 

4-2. موضوع كتاب 23

 

4- 3. بخش‌های كتاب 24

 

4-3 – 1. باب اول: عصر جاهلی 24

 

4- 3- 2. باب دوم: عصر اموی 26

 

4- 3- 3. باب سوم: عصر عباسی اول 27

 

4- 3- 4. باب چهارم: عصر عباسی دوم 28

 

4- 4. جایگاه كتاب در میان تألیفات دیگر 28

 

5- بررسی كتاب «وصف البحر والنّهر فى الشعر العربی» 29

 

5- 1. بررسی ساختار شكلی 29

 

5- 1- 1. عنوان 29

 

5- 1- 2. مقدمة كتاب 30

 

5- 1- 3. فصل بندی كتاب 30

 

5- 1- 4. مصادر و منابع 31

 

5- 1- 5. فهرست كتاب 32

 

5- 2. بررسی محتوایی كتاب 32

 

5- 2- 1. اسلوب نگارش كتاب 32

 

5- 2- 2. شیوة نویسنده در تألیف كتاب 34

 

5- 2- 3. رویكرد نویسنده به موضوع 38

 

5- 2- 4. ویژگی‌های كتاب 41

 

فصل دوم: ترجمة كتاب وصف البحر والنهر فى الشعر العربی من العصر الجاهلی حتّی العصر العباسی الثانی 42

 

مقدمه 43

 

باب اول: عصر جاهلی 47

 

بخش اول: دیدگاه محققان در بارة توصیف دریا و رود 48

 

بخش دوم: تشبیه هودج به کشتی 52

 

بخش سوم: تشبیه محبوب به مروارید و توصیف غوّاصی و غوّاصان 60

 

بخش چهارم: سفر دریایی بازرگانی و تاریخی 70

 

بخش پنجم: تشبیه مهارت هنری خود به مهارت ماهی در شنا کردن 74

 

بخش ششم: موضوعات گوناگون 77

 

بخش هفتم: تشبیه كرم و بخشش ممدوح به رود پر آب 79

 

باب دوم: عصر اموی 86

 

بخش اول: توصیف مسافرت در رودخانه 87

 

بخش دوم: توصیف ترس از دریانوردی و نبرد دریایی 93

 

باب سوم: عصر عباسی اول 97

 

 

بخش اول: بسنده نمودن شاعران به توصیف سفر در رودخانه 98

 

بخش دوم: دورة تجدید و رستاخیز ادبی 99

 

بخش سوم: دورة پیشرفت و تهذیب» 118

 

بخش چهارم: دورة نضج و كمال 129

 

باب چهارم: عصر عباسی دوم 134

 

بخش اول: توصیف مسافرت در رودخانه 135

 

بخش دوم: توصیف نبرد دریایی 144

 

«تحلیل و تفسیر» 152

 

نتیجه‌گیری 153

 

فهرست منابع نگارنده 155

 

فهرست منابع كتاب 160

 

مقدمه

 

وصف از معروف‌ترین اغراض قدیمی شعر در ادب عربی محسوب می‌شود؛ و آن پایه و اساس شعر عربی تلقّی می‌گردد؛ بدین جهت است كه ابن رشیق قیروانی می‌گوید: «شعر آن است كه اندكی از آن در وصف باشد»[1] زیرا اغراض دیگر شعر همچون مدح، هجا و رثا و… نیز وصف است. از این رو دیوان شاعری نیست كه از فن وصف تهی باشد

 

توصیف دریا و رود در ادب و شعر عربی یكی از موضوعات مهّم، امّا ناشناختة وصف به شمار می‌رود؛ و شناخت اعراب قدیم نسبت به دریا، از موضوعاتی است كه هنوز نظرات متناقضی در بارة آن ارائه می‌گردد. با اینكه كتاب‌ها و مقالات بسیاری در زمینة شعر عربی نگاشته شده، و از زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار داده‌اند، امّا با كمال تاسف باید گفت كه اندك مقاله یا كتابی را می‌توان یافت كه به این موضوع بپردازد؛. و برخی از پژوهشگران جدید بر این باورند كه شعر عربی از توصیف دریا و رود تهی است.

 

كتاب «وصف البحر والنّهر فی الشعر العربی» از محدود كتاب‌هایی است كه به طور مستقیم تاثیر دریا و رود را در شعر عربی از عصر جاهلی تا پایان عصر عباسی دوم بیان می‌كند. با این پژوهش می‌توان گفت كه شعر عربی از زمان نشأتش تا پایان عصر عباسی دوم حتی در دوران معاصر بی‌نصیب از توصیف دریا و رود نبوده؛ و آنچه در شعر عربی آمده حاكی از شناخت و تجربة دقیق آنها نسبت به دریا است؛ و هیچ شكی در آن نیست. بسیاری از اینگونه مباحث را می‌توان با مطالعة این كتاب به دست آورد؛ مباحثی كه با گذشت چندین قرن هنوز تازه به نظر می‌رسند، و همة این موارد انگیزه‌ای بودند برای ترجمة این اثر ارزشمند به زبان فارسی.

 

نگارنده پس از ترجمة این اثر، به بررسی كتاب پرداخته و تا حد امكان نظرات نویسنده و روش او را در تألیف این كتاب مورد نقد و بررسی قرار داده است؛ سپس از طریق دلایل تاریخی و قرآنی به بررسی شناخت عرب نسبت به دریا، پرداخته است. در ترجمه این اثر تلاش شده كه در عین وفاداری به متن، ترجمة روان و دقیقی ارایه گردد. همچنین شواهد شعری كتاب اعراب گذاری و به منابع معتبر ارجاع داده شده است. روش پژوهشگر بر این بوده كه برای تهیّة مطالب از مآخذ و منابع دست اول و قابل اعتماد بهره جوید؛ و ترجمة لغات را از «لسان العرب»، و شرح اعلام جغرافیایی را از «معجم البلدان»، و شرح اعلام اشخاص را از «وفیات الاعیان» و دیگر منابع معتبر استخراج نماید. این پژوهش مطالعه‌ای مقدماتی برای پژوهش‌های گستردة بعدی در بارة اثر دریا و رود در شعر عربی محسوب می‌شود؛ تا به صورت مفصل‌تر آن را مورد بررسی قرار دهند و به نتایجی مهّم‌تر دست یابند.