فصل اول: كلیات 6

 

مقدمه‌ای تحلیلی بر كتاب 7

 

1- 1. در طول تاریخ 11

 

1- 1- 1. قبل از اسلام 11

 

1- 1- 2. صدر اسلام و عصر اموی 12

 

1- 1- 3. عصر عباسی 14

 

1- 2. دریا در قرآن 15

 

 

2. در بارة نویسنده 17

 

3- آثار و تألیفات 19

 

3- 1. تألیفات 19

 

3-2. پژوهش‌ها 22

 

4- معرفی كتاب «وصف البحر والنّهر فى الشعر العربی من العصر الجاهلی حتّی العصر العباسی الثانی» 23

 

4-1. كتاب شناسی 23

 

4-2. موضوع كتاب 23

 

4- 3. بخش‌های كتاب 24

 

4-3 – 1. باب اول: عصر جاهلی 24

 

4- 3- 2. باب دوم: عصر اموی 26

 

4- 3- 3. باب سوم: عصر عباسی اول 27

 

4- 3- 4. باب چهارم: عصر عباسی دوم 28

 

4- 4. جایگاه كتاب در میان تألیفات دیگر 28

 

5- بررسی كتاب «وصف البحر والنّهر فى الشعر العربی» 29

 

5- 1. بررسی ساختار شكلی 29

 

5- 1- 1. عنوان 29

 

5- 1- 2. مقدمة كتاب 30

 

5- 1- 3. فصل بندی كتاب 30

 

5- 1- 4. مصادر و منابع 31

 

5- 1- 5. فهرست كتاب 32

 

5- 2. بررسی محتوایی كتاب 32

 

5- 2- 1. اسلوب نگارش كتاب 32

 

5- 2- 2. شیوة نویسنده در تألیف كتاب 34

 

5- 2- 3. رویكرد نویسنده به موضوع 38

 

5- 2- 4. ویژگی‌های كتاب 41

 

فصل دوم: ترجمة كتاب وصف البحر والنهر فى الشعر العربی من العصر الجاهلی حتّی العصر العباسی الثانی 42

 

مقدمه 43

 

باب اول: عصر جاهلی 47

 

بخش اول: دیدگاه محققان در بارة توصیف دریا و رود 48

 

بخش دوم: تشبیه هودج به کشتی 52

 

بخش سوم: تشبیه محبوب به مروارید و توصیف غوّاصی و غوّاصان 60

 

بخش چهارم: سفر دریایی بازرگانی و تاریخی 70

 

بخش پنجم: تشبیه مهارت هنری خود به مهارت ماهی در شنا کردن 74

 

بخش ششم: موضوعات گوناگون 77

 

بخش هفتم: تشبیه كرم و بخشش ممدوح به رود پر آب 79

 

باب دوم: عصر اموی 86

 

بخش اول: توصیف مسافرت در رودخانه 87

 

بخش دوم: توصیف ترس از دریانوردی و نبرد دریایی 93

 

باب سوم: عصر عباسی اول 97

 

 

بخش اول: بسنده نمودن شاعران به توصیف سفر در رودخانه 98

 

بخش دوم: دورة تجدید و رستاخیز ادبی 99

 

بخش سوم: دورة پیشرفت و تهذیب» 118

 

بخش چهارم: دورة نضج و كمال 129

 

باب چهارم: عصر عباسی دوم 134

 

بخش اول: توصیف مسافرت در رودخانه 135

 

بخش دوم: توصیف نبرد دریایی 144

 

«تحلیل و تفسیر» 152

 

نتیجه‌گیری 153

 

فهرست منابع نگارنده 155

 

فهرست منابع كتاب 160

 

مقدمه

 

وصف از معروف‌ترین اغراض قدیمی شعر در ادب عربی محسوب می‌شود؛ و آن پایه و اساس شعر عربی تلقّی می‌گردد؛ بدین جهت است كه ابن رشیق قیروانی می‌گوید: «شعر آن است كه اندكی از آن در وصف باشد»[1] زیرا اغراض دیگر شعر همچون مدح، هجا و رثا و… نیز وصف است. از این رو دیوان شاعری نیست كه از فن وصف تهی باشد

 

توصیف دریا و رود در ادب و شعر عربی یكی از موضوعات مهّم، امّا ناشناختة وصف به شمار می‌رود؛ و شناخت اعراب قدیم نسبت به دریا، از موضوعاتی است كه هنوز نظرات متناقضی در بارة آن ارائه می‌گردد. با اینكه كتاب‌ها و مقالات بسیاری در زمینة شعر عربی نگاشته شده، و از زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار داده‌اند، امّا با كمال تاسف باید گفت كه اندك مقاله یا كتابی را می‌توان یافت كه به این موضوع بپردازد؛. و برخی از پژوهشگران جدید بر این باورند كه شعر عربی از توصیف دریا و رود تهی است.

 

كتاب «وصف البحر والنّهر فی الشعر العربی» از محدود كتاب‌هایی است كه به طور مستقیم تاثیر دریا و رود را در شعر عربی از عصر جاهلی تا پایان عصر عباسی دوم بیان می‌كند. با این پژوهش می‌توان گفت كه شعر عربی از زمان نشأتش تا پایان عصر عباسی دوم حتی در دوران معاصر بی‌نصیب از توصیف دریا و رود نبوده؛ و آنچه در شعر عربی آمده حاكی از شناخت و تجربة دقیق آنها نسبت به دریا است؛ و هیچ شكی در آن نیست. بسیاری از اینگونه مباحث را می‌توان با مطالعة این كتاب به دست آورد؛ مباحثی كه با گذشت چندین قرن هنوز تازه به نظر می‌رسند، و همة این موارد انگیزه‌ای بودند برای ترجمة این اثر ارزشمند به زبان فارسی.

 

نگارنده پس از ترجمة این اثر، به بررسی كتاب پرداخته و تا حد امكان نظرات نویسنده و روش او را در تألیف این كتاب مورد نقد و بررسی قرار داده است؛ سپس از طریق دلایل تاریخی و قرآنی به بررسی شناخت عرب نسبت به دریا، پرداخته است. در ترجمه این اثر تلاش شده كه در عین وفاداری به متن، ترجمة روان و دقیقی ارایه گردد. همچنین شواهد شعری كتاب اعراب گذاری و به منابع معتبر ارجاع داده شده است. روش پژوهشگر بر این بوده كه برای تهیّة مطالب از مآخذ و منابع دست اول و قابل اعتماد بهره جوید؛ و ترجمة لغات را از «لسان العرب»، و شرح اعلام جغرافیایی را از «معجم البلدان»، و شرح اعلام اشخاص را از «وفیات الاعیان» و دیگر منابع معتبر استخراج نماید. این پژوهش مطالعه‌ای مقدماتی برای پژوهش‌های گستردة بعدی در بارة اثر دریا و رود در شعر عربی محسوب می‌شود؛ تا به صورت مفصل‌تر آن را مورد بررسی قرار دهند و به نتایجی مهّم‌تر دست یابند.