فصل دوم ادبیات و پیشینه تحقیق

 

2-1) مقدمه 10

 

بخش اول: بانکداری الکترونیک 12

 

2-2) تاریخچه بانکداری الکترونیک در ایران 12

 

2-3) تحولات بانکداری الکترونیکی 13

 

2-3-1) دوره اول: اتوماسیون پشت باجه 13

 

2-3-2) دوره دوم: اتوماسیون پشت باجه 13

 

2-3-3) دوره سوم : متصل کردن مشتریان به حسابهایشان 14

 

2-3-4) دوره چهارم: یکپارچه سازی سیستمها و مرتبط کردن مشتری با تمامی عملیات بانکهای Core Banking 15

 

2-4) ضرورت به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در صنعت بانکداری 16

 

2-5) بررسی هزینه های ناشی از توسعه بانکداری الکترونیک 18

 

2-6) ابزارهای بانکدار الکترونیک 20

 

2-6-1) کارت های اعتباری 20

 

2-6-2) پول الکترونیکی 20

 

2-6-3) کارتهای بدهی 21

 

2-6-4) کارت هوشمند 21

 

2-6-5) ماشین خودپرداز (ATM) 21

 

2-6-6) دستگاه انتقال وجوه از نقطۀ فروش EFTPOS 22

 

2-6-7) پایانه های شعب 22

 

2-7) موانع گسترش بانكداری الكترونیك در جامعه ایران 22

 

2-7-1) زیر ساختها 23

 

2-7-2) مسائل فرهنگی 24

 

بخش دوم : عملکرد مالی بانک 25

 

2-8) ارزیابی عملکرد مالی بانک 25

 

2-9) نسبت های مالی عملکرد بانک 26

 

2-9-1) نسبت های نقدینگی 27

 

2-9-2) نسبت های فعالیت 27

 

2-9-3) نسبت های اهرمی 27

 

2-9-4) نسبتهای سودآوری 28

 

2-9-4-1) بازده حقوق صاحبان سهام (ROE) 28

 

2-9-4-2) بازده مجموع داریی ها (ROA) 28

 

بخش سوم: رابطه بانکداری الکترونیک و عملکرد مالی 29

 

2-10) تاثیر بانکداری الکترونیک بر عملکرد  بانکها 29

 

2-11) ریسک های بانکداری الکترونیک بر عملکرد بانک 31

 

2-12) پیشینه تحقیق 35

 

2-12-1) مطالعات داخلی 35

 

2-12-2) مطالعات خارجی 37

 

فصل سوم: روش تحقیق و تبیین مدل

 

3-1 مقدمه 42

 

3-2 نوع تحقیق 42

 

3-2-1 بر مبنای هدف 42

 

3-2-2  بر اساس ماهیت و روش 42

 

3-3 جامعه و نمونه آماری 43

 

3-4 روش جمع آوری داده ها 43

 

3-5 تحلیل رگرسیون و تحلیل همبستگی 44

 

3-6 مدل های رگرسیون تحقیق 45

 

3-7 روش تجزیه و تحلیل داده ها 45

 

3-7-1 سری زمانی 46

 

3-7-2 فرایند تصادفی مانا 46

 

3-8 خلاصه فصل 47

 

فصل چهارم: تخمین مدل

 

4-1 مقدمه 49

 

4-2 تخمین و استباط آماری 49

 

 

4-3 متغیرهای تحقیق 50

 

4-3-1 متغیرهای وابسته 51

 

4-3-2 متغیر های توضیحی 53

 

4-4 مراحل برآورد مدل 61

 

4-4-1 بررسی فروض کلاسیک 61

 

4-4-1-1 عدم خود همبستگی 61

 

4-4-1-2 همسانی واریانس 63

 

4-4-1-3 آزمون نرمال بودن جملات پسماند 64

 

4-4-1-4 خطای تصریح مدل 66

 

4-5 نتایج تخمین 67

 

4-5-1 نتایج حاصل از برآورد و تفسیر ضرایب مدل اول 67

 

4-5-2 نتایج حاصل از برآورد و تفسیر ضرایب مدل دوم 70

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

 

5-1- مقدمه 74

 

5-2- نتیجه گیری 74

 

5-3- نتایج آزمون فرضیه 76

 

5-4- مقایسه با نتایج سایر مطالعات 77

 

5-5- پیشنهادات بر مبنای نتایج حاصل از آزمون فرضیه های تحقیق 78

 

5-6- محدودیتهای تحقیق 79

 

5-7- پیشنهادات برای تحقیقات آتی 79

 

منابع و مآخذ 80

 

پیوست 83

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

عنوان                                                             صفحه

 

جدول 4-1- انتظار تئوریک ضرایب 50

 

جدول4-2-آمار توصیفی ROA 52

 

جدول4-3-آمار توصیفی ROE 53

 

جدول4-4-آمار توصیفی ROE 54

 

جدول4-5-آمار توصیفی MCARD 55

 

جدول4-6-آمار توصیفی PERFO 56

 

جدول4-7-آمار توصیفی PINPAD 57

 

جدول4-8 آزمون ریشه واحد 59

 

جدول4-9-آزمون هم انباشتگی 61

 

جدول4-10-خروجی آزمون Correlation LM. 62

 

جدول4-11- خروجی آزمون Correlation LM با وجود جزء AR 62

 

جدول4-12-خروجی آزمون Correlation LM. 63

 

جدول4-13-خروجی آزمون Correlation LM با وجود جزء AR 63

 

جدول 4-14- خروج آزمون Heteroskedasticity 64

 

جدول 4-15-خروج آزمون Heteroskedasticity 64

 

جدول4-16-آزمون نرمال بودن 65

 

جدول4-17-آزمون نرمال بودن 65

 

جدول 4-18- آزمون تصریح خطا 66

 

جدول 4-19- آزمون تصریح خطا 67

 

جدول4-20-خروجی تخمین مدل اول 67

 

جدول4-21-خروجی تخمین با ورود جزء AR 68

 

جدول4-22- خروجی مدل نهایی 69

 

جدول4-23-خروجی تخمین مدل دوم 70

 

جدول4-24-خروجی تخمین مدل دوم 70

 

جدول4-25-خروجی تخمین مدل نهایی 71

 

 

 

 

 

 

 

فهرست نمودار

 

عنوان                                                             صفحه

 

نمودار4-1- متوسط بازده دارایی های بانک مسکن 51

 

نمودار4-2- متوسط حقوق صاحبان سهام 52

 

نمودار4-3-رشد تعداد POS 54

 

نمودار 4-4-رشد تعداد MCARD 55

 

نمودار4-5- رشد عملکرد ماهانه ATM. 56

 

نمودار 4-6- رشد تعداد PINPAD 57

 

نمودار4-7-آزمون نرمال بودن 65

 

نمودار4-8- آزمون نرمال بودن 65

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اشكال

 

عنوان                                                             صفحه

 

شکل 1-1-مدل مفهومی پژوهش 6

 

 

 

 

 

 

 

چکیده

 

با توسعه روز افزون تکنولوژی و صنعتی شدن کشورها، مدیران بانک ها سعی بر افزایش خدمات نوین بانکداری دارند که متمایز بودن آن نسبت به خدمات سایر رقبا از امتیاز ویژه ای جهت جذب سپرده های مشتریان برخوردار است. هدف تحقیق حاضر بررسی اثرات بکارگیری ابزارهای بانکداری الکترونیک بر عملکرد مالی بانک مسکن می باشد. از اینرو با تشکیل رگرسیون خطی، اثر میزان رشد تعداد پایانه های فروش، مسکن کارت، عملکرد ماهانه دستگاه های خود پرداز و همچنین پایانه های شعب بر بازده داراییها و بازده حقوق صاحبان سهام تبیین شد. پس از بررسی فروض کلاسیک ، به روش سری زمانی  تخمین زده شده و در نهایت مشخص گردید ، با وجود اینکه تعداد ابزارهای الکترونیک طی سالهای 1386 تا 1390 افزایش یافته است ولی آهنگ رشد روند صعود نداشته و از میان متغیرهای مذکور تنها رشد تعداد مسکن کارت بر عملکرد مالی بانک موثر بوده است به این ترتیب که رشد تعداد مسکن کارت با ضریب معادل 16/0 رابطه معنی دار و مستقیمی با بازده داراییها دارد و همچنین با ضریب 1.54 رابطه مثبت و معنی داری با بازده حقوق صاحبان سهام  دارد.

 

 

جدول (1 – 3)

 

 

بازارهای هدف صادرات زعفران در یك دوره ده ساله

 

 

11

 

 

 

جدول (2 – 1)

 

 

اشتراك دیدگاه نارور اسلتد و كالی جاویسكی

 

 

38

 

 

 

جدول (2 – 2)

 

 

جدول بررسی زعفران از دیدگاه S.W.O.T

 

 

43

 

 

 

جدول (4 – 1)

 

 

فراوانی نمونه مورد مطالعه در گروه‌های سابقه فعالیت

 

 

64

 

 

 

جدول (4 – 2)

 

 

میزان تحصیلات پاسخگویان در نمونه مورد مطالعه

 

 

65

 

 

 

جدول (4 – 3)

 

 

توزیع فراوانی جنسیت پاسخگویان

 

 

66

 

 

 

جدول (4 – 4)

 

 

تجربه در زمینه صادرات نمونه مورد مطالعه

 

 

67

 

 

 

جدول (4 – 5)

 

 

جدول توزیع فراوانی تسلط به زبان خارجی

 

 

68

 

 

 

جدول (4 – 6)

 

 

آزمون نرمال بودن متغیر تحقیق (كولموگوف اسمیرنوف)

 

 

69

 

 

 

جدول (4 – 7)

 

 

آزمون KMO و isor Hett’s

 

 

71

 

 

 

جدول (4 – 8)

 

 

جدول اشتراكات

 

 

 

72

 

 

 

جدول (4 – 9)

 

 

جدول مجموع واریانس تبیین شده توسط سازه‌های تحقیق

 

 

73

 

 

 

جدول (4 – 10)

 

 

جدول ماتریس چرخش یافته سازه‌های تحقیق

 

 

74

 

 

 

جدول (4 – 11)

 

 

ماتریس همبستگی متغیرهای مورد مطالعه

 

 

75

 

 

 

جدول (4 – 12)

 

 

خلاصه مدل فرضیه الف (آماده مربوط به آزمون رگرسیون رابطه متغیر تحقیقا بازاریابی و میزان صادرات)

 

 

76

 

 

 

جدول (4 – 13)

 

 

تحلیل واریانس مدل رگرسیون Anova فرضیه الف

 

 

76

 

 

 

جدول (4 – 14)

 

 

ضرایب مدل رگرسیون فرضیه الف

 

 

77

 

 

 

جدول (4 – 15)

 

 

خلاصه مدل رگرسیون فرضیه ب

 

 

79

 

 

 

جدول (4 – 16)

 

 

تحلیل واریانس در مدل رگرسیون Anova فرضیه ب

 

 

80

 

 

 

جدول (4 – 17)

 

 

ضرایب جدول رگرسیون فرضیه ب

 

 

80

 

 

 

جدول (4 – 18)

 

 

خلاصه مدل فرضیه ج

 

 

82

 

 

 

جدول (4 – 19)

 

 

تحلیل واریانس در مدل رگرسیون Anova فرضیه ج

 

 

82

 

 

 

جدول (4 – 20)

 

 

ضرایب مدل رگرسیون فرضیه ج

 

 

82

 

 

 

جدول (4 – 21)

 

 

خلاصه مدل سوال

 

 

83

 

 

 

جدول (4 – 22)

 

 

تحلیل واریانس مدل رگرسیون ANOVA سوال د

 

 

83

 

 

 

جدول (4 – 23)

 

 

ضرایب مدل رگرسیون سوال د

 

 

83

 

 

 

جدول (4 – 24)

 

 

خلاصه مدل سوال ذ

 

 

85

 

 

 

جدول (4 – 25)

 

 

تحلیل واریانس مدل رگرسیون ANOVA سوال ذ

 

 

86

 

 

 

جدول (4 – 26)

 

 

ضرایب مدل رگرسیون سوال ذ

 

 

86

 

 

 

جدول (4 – 27)

 

 

خلاصه وضعیت رگرسیون چند متغیره

 

 

88

 

 

 

جدول (4 – 28)

 

 

خلاصه مدل رگرسیون چند متغیره

 

 

89

 

 

 

جدول (4 – 29)

 

 

تحلیل واریانس مدل رگرسیون چند متغیره ANOVA

 

 

89

 

 

 

جدول (4 – 30)

 

 

ضرایب مدل رگرسیون

 

 

89

 

 

 

جدول (4 – 31)

 

 

آزمون فرض آمار، میانگین وضعیت تحقیقات بازاریابی

 

 

91

 

 

 

جدول (4 – 32)

 

 

آزمون فرض آماری میانگین وضعیت تحقیقات بازاریابی

 

 

91

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اشكال و نمودارها

 

عنوان                                                                                                                                        صفحه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شكل (2 – 1)	طبقه‌بندی تحقیقات بازاریابی مالهاترا، 2004	26
شكل (2 – 2)	فرآیند تحقیقات بازاریابی، مالهاترا، 2004	29
شكل (2 – 3)	مشتری گرایی مطابق شكل دسپاندر، 1993، یلهام و همكاران 1997	35
شكل (2 – 4)	رتیب‌گرایی مطابق نظر دیویس	36
شكل (2 – 5)	مدل مضرور تحقیق	52
نمودار (4 – 1)	نمودار میله‌ای مربوط به توزیع سنی پاسخگویان	64
نمودار (4 – 2)	میزان تحصیلات پاسخگویان	65
نمودار (4 – 3)	نمودار میله‌ای توزیع جنسیتی پاسخگویان	66
نمودار (4 – 4)	تجربه صادرات نمونه مورد مطالعه	67
نمودار (4 – 5)	نمودار میله‌ای میزان تسلط به زبان خارجی	68
نمودار (4 – 6)	اسكوی متغیرهای تحقیق	71
نمودار (4 – 7)	هیستوگرام توزیع باقیمانده‌های استاندارد شده مدل كرسیون فرضیه الف	78
نمودار (4 – 8)	نمودار P-Plot باقیمانده‌های استاندارد شده ملول رگرسیون فرضیه الف	79
نمودار (4 – 9)	هیستوگرام توزیع باقیمانده‌های استاندارد شده مول ركسیون فرضیه ب	80
نمودار (4- 10)	نمودار P-Plot باقیمانده‌های استاندارد شده مدل گرسیون فرضیه ب	81
نمودار (4- 11)	هیستوگرام توزیع باقیمانده‌های استاندارد شده مدل رگرسیون فرضیه د	84
نمودار (4- 12)	نمودار P-Plot باقیمانده‌های استاندارد شده مدل رگرسیون فرضیه د	85
نمودار (4- 13)	هیستوگرام توزیع باقیمانده‌های استاندارد شده مدل رگرسیون فرضیه ذ	86
نمودار (4- 14)	نمودار P-Plot باقیمانده‌های استاندارد شده مدل رگرسیون فرضیه ذ	87

 

 

 

 

 

چکیده:

 

 

 

زعفران از جمله محصولات کشاورزی و زراعی است که در اکثر شهر های استان خراسان به ویژه قائن ، گناباد ، تربت حیدریه ، بیرجند و ….کشت می شود و اکثر صادر کنندگان این محصول در شهر مشهد مستقر هستند.زعفران از جمله محصولاتی است که ایران همواره در دهه های اخیر بیش از نیمی از بازار جهانی را در اختیار داشته است .همچنین کاهش در آمدهای حاصل از صدور نفت و نوسانات شدید قیمت آن طی سالهای اخیر ما را به این باور می رساند صادرات محصولات غیر نفتی اجتناب ناپذیر است . تحقیقات بازاریابی سبب شناخت مسیرهای تجاری آینده ، و حرکت در همان مسیر به صورتی که  منافع سازمان را در پی داشته باشد که این موضوع ضرورت وجود تحقیقات بازاریابی را بر روی صادرات التزام می بخشد. هدف از انجام این تحقیق بررسی تاثیر تحقیقات بازاریابی بر روی صادرات زعفران می باشد که از این طریق راهکارهایی جهت افزایش سهم بازار و بهبود وضع موجود و همچنین از این طریق به تاثیر تحقیقات بر بازارگرایی پرداخته شد که بدین منظور پرسشنامه ای شامل 4 بخش که حاوی 23 سوال تخصصی و 7 سوال عمومی تبیین شد که در اختیار 43 نفر از مدیران شرکتهای صادرکننده زعفران برای بررسی فرضیات مطرح شده قرار گرفت . از تحلیل داده های آماری این نتیجه حاصل شد که تمامی متغیرها ی تحقیقات بازار ، بازارگرایی و افزایش سهم بازار بر بر افزایش صادرات زعفران تاثیر گزار است اما اغلب  صادرکنندگان ایرانی همچنان به صورت سنتی در فرآیند صادرات زعفران به علت انحصاری بودن آن اقدام می کنند. همچنین لازم به ذکر است همکاری نکردن دولت ، وجود قوانین بازدارنده و وجود گرو ه های مافیایی ارز آوری این محصول را برای کشورمان در آینده ای نه چندان دور با مشکل مواجه می سازد.

 

 

 

  

 

 

 

فصل اول

 

2-1-5-1- نظریه خصوصیات فردی رهبر…………………. 17

 

2-1-6- مروری بر شکل گیری رهبری خدمتگزار………….. 18

 

2-1-7- تعاریف رهبری خدمتگزار……………………. 19

 

2-1-8- خدمت عمومی……………………………… 19

 

2-1-9- مقایسه تئوری عاملیت و خادمیت با تئوری های کلاسیک و نئوکلاسیک   21

 

2-1-10- ابعاد رهبـری خدمتگزار از نظر صاحب نظران……. 22

 

2-1-11- مدل های رهبـــری خدمتگزار………………… 24

 

2-1-12- رهبری خدمتگزار از نظر نظریه پردازان……….. 30

 

2-1-13- رهبری خدمتگزار در سازمان های دولتی………… 31

 

2-1-14- معنویت محیط كاری و رهبری خدمتگزار…………. 32

 

2-1-15- رهبری خدمتگزار و اعتماد سازمانی…………… 32

 

2-2- بخش دوم : تعهد سازمانی………………………………………………………………………………………………………………34

 

 

 

 

 

عنوان……………………………………….. صفحه

 

2-2-1- مقدمه………………………………….. 34

 

2-2-2- مفهوم تعهد سازمانی………………………. 34

 

2-2-3- الگوهای چند بعدی تعهد سازمانی…………….. 35

 

2-2-4- متغیرهایی که با تعهد سازمانی رابطه دارند ….. 41

 

2-2-5- مدل های نظری عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی……. 47

 

2-2-6- مدیریت گوناگونی از منظر تعهد سازمانی………. 50

 

2-2-7- مفاهیم مدیریتی از منظر تعهد سازمانی……….. 51

 

2-3- بخش سوم : اعتماد………………………….. 52

 

2-3-1- مقدمه………………………………….. 52

 

2-3-2- مفاهیم اعتماد…………………………… 52

 

2-3-3- عوامل مؤثر در اعتماد…………………….. 53

 

2-3-4- فرآیند اعتماد…………………………… 59

 

2-3-5- انواع اعتماد……………………………. 60

 

2-3-6-  سطوح اعتماد……………………………. 61

 

2-3-7- ارکان کلیدی اعتماد………………………. 62

 

2-3-8- اعتماد به مدیران ارشد……………………. 62

 

2-3-9- اعتماد درون سازمانی و تسهیم دانش………….. 63

 

2-3-10- اعتماد و عملکرد…………………………. 64

 

2-3-11- اعتماد در سازمانها………………………. 64

 

2-3-12- رهنمود های توسعه اعتماد………………….. 65

 

2-5- بخش چهارم :ارتباط بین رهبری خدمتگزار، تعهد سازمانی و اعتماد به مدیران……………………………………..66

 

2- 4- بخش پنجم : پیشینه تحقیق…………………… 71

 

چارچوب نظری تحقیق……………………………… 75

 

 

 

فصل سوم : روش تحقیق

 

3-1- مقدمه……………………………………. 73

 

3-2- روش تحقیق………………………………… 73

 

3-3- جامعه  و نمونه آماری………………………. 75

 

3-4- روش ها و ابزار جمع آوری اطلاعات…………………. 76

 

3-5- روایی  و پایایی  ابزار گردآوری اطلاعات……….. 77

 

3-6- روش تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات………….. 79

 

 

 

 

 

فصل چهارم :تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات تحقیق

 

4-1- مقدمه……………………………………. 85

 

4-2- توصیف متغیر های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان……. 85

 

4-3-  توصیف متغیرهای تحقیق……………………… 88

 

4-4- بررسی نرمال بودن متغیرهای تحقیق…………….. 92

 

 

4-5- بررسی مدل تحقیق…………………………… 93

 

4-6- آزمون فرضیه ها……………………………. 95

 

 

 

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات تحقیق

 

5-1- مقدمه……………………………………. 98

 

5-2- نتایج بررسی توصیفی جمعیت شناختی پاسخ دهندگان…. 98

 

5-3- توصیف متغیرهای تحقیق………………………. 98

 

5-4- نتایج آمار استنباطی……………………….. 100

 

5-5- پیشنهادات بر اساس فرضیه های تحقیق…………… 101

 

5-6- پیشنهادات برای تحقیقات آینده……………….. 103

 

5-7- محدودیت های پژوهش…………………………. 103

 

منابع و مآخذ……………………………………… 104

 

ضمائم…………………………………………….. 111

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

 

عنوان……………………………………….. صفحه

 

جدول 2-1- مقایسه تئوری عاملیت و خادمیت با تئوری نئو کلاسیک 22

 

جدول2-2- ویژگی های رهبر خدمت گزار……………….. 24

 

جدول2-3- ابعاد رهبری خدمتگزار را از دیدگاه نظریه پردازان  29

 

جدول2-4-تعاریف دانشمندان از اعتماد………………. 54

 

جدول 3-1:پراکندگی جامعه آماری تحقیق به تفکیک مراکز فنی و حرفه ای استان گیلان…………………………………………. 73

 

جدول 3-2- تخصیص نمونه به واحدهای منتخب…………… 74

 

جدول3-3- تعداد سؤالات متغیرها……………………. 75

 

جدول 3-4- پایایی متغیرهای تحقیق………………………………………………………………………………………………………..77

 

جدول4-1- توصیف جنسیت پاسخ دهندگان……………….. 85

 

جدول4-2- توصیف سن پاسخ دهندگان………………….. 86

 

جدول4-3- توصیف سن پاسخ دهندگان………………….. 86

 

جدول4-4- توصیف سایقه کار پاسخ دهندگان……………. 86

 

جدول4-5- توصیف تحصیلات پاسخ دهندگان………………. 87

 

جدول4-6- توصیف متغیر رهبری خدمتگزار……………… 88

 

جدول4-7- توصیف متغیر رهبری خدمتگزار……………… 89

 

جدول4-8- توصیف متغیر تعهد سازمانی……………….. 91

 

جدول4-9- توصیف متغیر اعتماد کارکنان به مدیر………. 91

 

جدول4- 10-آزمون کولموگروف- اسمیرنف………………. 92

 

جدول 4-11- شاخص های معنی داری و برازش مدل………… 93

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست نمودارها

 

عنوان……………………………………….. صفحه

 

نمودار 2-1- متغیرهای مدل ونگ……………………. .27

 

نمودار 2-2- مدل پترسون…………………………. .28

 

نمودار 2 – 3- مولفه های هوش هیجانی به زعم گلمن……. .28

 

نمودار 2-4 – مدل عوامل مؤثر بر تعهد سازمانی………. .47

 

نمودار 2-5 – عوامل مؤثر و نتایج ناشی از تعهد سازمانی. .49

 

نمودار 2-6 – عوامل ضروری ، عوامل همبسته و پیامدهای تعهد سازمانی     .49

 

نمودار2-7 عواملی که بر سطح اعتماد تاثیر می گذارند…. .55

 

نمودار2-8- گونه های مختلف اعتماد در طول زمان……… .58

 

نمودار2-9- فرآیند اعتماد……………………….. .60

 

نمودار2- 10- مدل سطوح اعتماد……………………. .61

 

نمودار 2-11- مدل مفهومی تحقیق…………………… .69

 

نمودار4-1- نمودار دایره ای جنسیت پاسخ دهندگان…….. .85

 

نمودار4-2- نمودار دایره ای جنسیت پاسخ دهندگان…….. .86

 

نمودار4-3- نمودار ستونی سن پاسخ دهندگان………….. .87

 

نمودار4-4- نمودار ستونی سابقه کار پاسخ دهندگان……. .88

 

نمودار4-5- نمودار ستونی تحصیلات پاسخ دهندگان………. .89

 

نمودار4-6-هیستوگرام متغیر رهبری خدمتگزار…………. .90

 

نمودار4-7- نمودار میله ای  ابعاد متغیر رهبری خدمتگزار .91

 

نمودار4-8-هیستوگرام متغیر تعهد سازمانی…………… .91

 

نمودار4-9- هیستوگرام متغیر اعتمادکارکنان به مدیر….. .92

 

نمودار 4-10-آزمون مدل تحقیق…………………….. .93

 

نمودار 4-11- آزمون مدل تحقیق……………………. .94

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اشکال

 

عنوان……………………………………….. صفحه

 

شکل شمارة 2-1 – ابعاد تعهد سازمانی از نظر آلن و می یر .41

 

 

 

 

 

 

 

چکیده :

 

توجه به موضوع رهبری خدمتگزار درسالهای اخیر، افزایش پیدا كرده است و انواع سازمان های تجاری، غیر انتفاعی، آموزشی و نیز سازمانهای دولتی برای ادارة سازمان خود اصول رهبری خدمتگزار را مورد استفاده قرار داده اند.هدف اصلی در این تحقیق، میزان  سنجش رهبری خدمتگزار بر تعهد سازمانی با نقش میانجی اعتماد در مدیران اداره کل آموزش فنی و حرفه ای استان گیلان می باشد.تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر جمع آوری اطلاعات تحقیقی توصیفی از نوع همبستگی می باشد.جامعه آماری این تحقیق کارکنان و مدیران اداره کل آموزش فنی و حرفه ای استان گیلان به تعداد 750نفر بوده که به روش خوشه ای و با استفاده از فرمول جامعه محدود به تعداد 211 نفر انتخاب گردید. ابزار پژوهش سه پرسشنامة رهبری خدمتگزار که از مقاله ونگ و ژن،2014 ، تعهد سازمانی آلن و مایر و پرسشنامه اعتماد کارکنان به مدیر مک آلیستر می باشد،که ضمن تأیید روایی و سپس پایایی آنها با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ به ترتیب، برای رهبری خدمتگزار (924/0)،تعهد سازمانی(914/0)و اعتماد کارکنان به مدیر(818/0)محاسبه گردید.برای تحلیل یافته ها از روش های آمار توصیفی و آمار استنباطی(معادلات ساختاری) استفاده شد. نتایج تحقیق تمامی فرضیه های تحقیق را تأیید کرده و نشان داد که رهبری خدمتگزار بر تعهد سازمانی کارکنان مراکز فنی و حرفه ای استان گیلان با نقش میانجی اعتماد کارکنان به مدیر تأثیرگذار است.

 

 

 

 

 

 

 

1. سپیده‌دم شهرنشینی در ایران………………………………………………………..59

 

2. تجربۀ پیش آریایی ساخت شهر در تمدن عیلام…………………………………….67

 

3. هگمتانه، خاستگاه مادها در گذر از ده نشینی به شهرنشینی…………………69

 

4. تلاقی تمدن‌ها در شهرسازی دورۀ هخامنشیان………………………………………72

 

5. پولیس‌ها (دولت شهرهای) یونانی در ایران…………………………………………..75

 

6. گِرد شهرهای پارتی……………………………………………………………………..80

 

7. شهر و شهرنشینی در دوره ساسانیان……………………………………………..87

 

8. تداوم و تحول شهر و شهرنشینی در سده‌های نخستین اسلامی………………….92

 

فصل دوم: عناصر کالبدی در شهرهای ایران با تأکید بر دوره سامانیان………………103

 

1. ارگ /کهندژ……………………………………………………………………………..104

 

پیشینه نام…………………………………………………………………………………104

 

 مکان‌یابی و ساختار ارگ در قلمرو جغرافیایی ایران………………………………….108

 

ارگ در ایران باستان ……………………………………………………………………….120

 

ارگ در دوره اسلامی……………………………………………………………………….126

 

کهندژ در شهرهای عصر سامانی…………………………………………………………130

 

2. شارستان و ربض (بیرونی)……………………………………………………………….136

 

مفهوم شارستان و ربض در ایران……………………………………………………….136

 

شارستان و ربض در دوره سامانیان……………………………………………………….140

 

دروازه………………………………………………………………………………………..141

 

کوی / محله………………………………………………………………………………..144

 

مسجد……………………………………………………………………………………..147

 

بازار………………………………………………………………………………………….153

 

میدان……………………………………………………………………………………….156

 

فصل سوم: مفهوم شهر در ایران با تأکید بر دورۀ سامانیان…………………………….160

 

1. درآمدی بر مفهوم شهر………………………………………………………………160

 

2. دستکرت………………………………………………………………………………..163

 

3. دیه/ ده……………………………………………………………………………………166

 

4. تسوک…………………………………………………………………………………….174

 

5. روستا/ روستاک/ رستاق……………………………………………………………….175

 

6. کوره……………………………………………………………………………………….182

 

7. قصبه / مصر………………………………………………………………………………186

 

8. استان……………………………………………………………………………………190

 

9. بازشناسی مفهوم شهر در ایران………………………………………………………..199

 

بخش دوم: شهر و شهر نشینی در دوره سامانیان…………………………………….210

 

فصل یکم: داد و ستد در شهرهای دوره سامانی………………………………………211

 

1. نقش شهرها در راه‌های تجاری- فرهنگی دوره سامانیان………………………….213

 

2. مبادلات پولی و سکه‌خانه‌های سامانیان……………………………………………232

 

فصل دوم: شهر و شهرنشینی در خاستگاه سامانیان…………………………………243

 

1. شهر واحه‌های سغد……………………………………………………………………243

 

2. بازشناسی معنای شهر در سغد……………………………………………………..245

 

3. نقش رود سغد در ساخت شهرواحه‌ها……………………………………………250

 

4. پیشینۀ ساخت شهرواحه‌های سغد………………………………………………….256

 

ساخت و خاستگاه اسطوره‌ای………………………………………………………….256

 

کاوش‌های باستان‌شناختی……………………………………………………………..260

 

5. نقش تجاری شهرواحه‌های سغد…………………………………………………263

 

6.کالبد شهرواحه‌ها…………………………………………………………………………266

 

فصل سوم: بخارا نمونه‌ای از شهرسازی و شکوفایی شهرنشینی…………………271

 

1. خاستگاه شهر بخارا بر اساس پیشینۀ نام………………………………………….271

 

بخارا: پیشینۀ شهرنشینی از آغاز تا دورۀ سامانیان…………………………………..277

 

2. پیشینۀ ساخت شهر…………………………………………………………………..284

 

3. شکل شناسی شهر در سه سدۀ نخست اسلامی………………………………..287

 

4. باروها و دروازه‌های بخارا………………………………………………………………..291

 

بارو و دروازه‌های شارستان……………………………………………………………….292

 

 

باروها و دروازه‌های ربض…………………………………………………………………..297

 

5. سازه‌های آبی و سازمان آبیاری در شهر بخارا…………………………………..305

 

6. کوی‌های شارستان…………………………………………………………………….309

 

7. بازار در کالبد شهرواحه‌های بخارا…………………………………………………….312

 

بازارهای شهر بخارا…………………………………………………………………….313

 

بازار طواویس…………………………………………………………………………..316

 

نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………..322

 

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………326

 

چکیده:

 

دوره سامانیان از مهم‌ترین دوره‌های اثرگذار در گستره فرهنگ و تمدن ایران و شهرهای قلمرو حکومتی این دودمان، بستر شکوفایی عناصر گوناگون فرهنگی و تمدنی بوده‌اند. از دیگر سو، شرایط جغرافیایی و عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در ساخت و توسعۀ شهرها و شکوفایی شهرنشینی تأثیر داشته‌اند. از آنجا که شهرپژوهی بر پایه پیشینه تاریخی شهرها از مهم‌ترین مسائلی است که جامعه کنونی به آن نیازمند است و شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان دوره‌ای تأثیرگذار را طی کرد، در این پایان‌نامه این موضوع  مورد بازشناسی و تحلیل قرار گرفته است.  در اینجا از نظر زمانی محدوده سده چهارم قمری (دهم میلادی) و از نظر مکانی قلمرو فرهنگی و تمدنی ایران با تأکید بر بخش‌های شرقی ایران (خراسان و ماوراءالنهر / خراسان بزرگ) را در بر می‌گیرد. از این رو مسئله اصلی که این پژوهش به آن می‌پردازد چنین است: پیشینه ساخت شهر و شهرنشینی در ایران و عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی(دهقانان، روستاها، ساختار اقتصاد شهری و… ) و اقدامات سامانیان تا چه اندازه در شکوفایی شهرها و شهرنشینی در دورۀ سامانیان تأثیر داشتند؟

 

این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی و مبتنی بر منابع جغرافیا‌نگاری و تاریخی انجام گرفته است. دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: پژوهش دربارۀ شهرهای سامانی؛ بررسی عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مؤثر در بالندگی شهرها در آن دوره؛ پژوهش دربارۀ شهرواحه‌های سغد و بازشناسی ساخت کالبدی شهر بخارا در دورۀ سامانیان. در این راستا شهر در آن دوره بر پایه پیشینه ساخت شهر و تأثیرگذاری دورۀ سامانیان در آن مورد بررسی قرار گرفته است.

 

پیشگفتار:

 

علاقه‌مندی به پیشینه تاریخی و بالندگی‌ فرهنگ و تمدن ایران‌زمین در دوره‌های گوناگون، مسئله‌ای مهم و همیشگی است که نه تنها در این مرز و بوم بلکه در فراسوی مرزهای آن، هر پژوهنده‌ای را مشتاق مطالعه و تفحص در پیرامون آن می‌کند. در این میان، دوره سامانیان که از نام‌دارترین دوره‌های تأثیرگذار در فرهنگ و تمدن ایران است با اقبال بیش‌تری از سوی پژوهشگران روبرو بوده و هر کس از دیدگاهی به آن پرداخته است.

 

 نگارنده در طی درس‌های تاریخ دوره میانه در محضر استاد محترم جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، مدتی را به راهنمایی و پیشنهاد ایشان سرگرم تهیه طرحی بود برای پژوهش پیرامون موضوعی در راستای «تاریخ در ادبیات دوره سامانیان» که دستاورد اولیه آن ارائۀ چند جلسه بحث در پیرامون خردورزی در آن دوره بود. در همان زمان این پرسش همواره برای نگارنده مطرح بود که چرا سدۀ چهارم قمری که دوره تکوین زبان پارسی دری (نوین) است، بیش‌ترین سهم را در میان تمام سده‌های تاریخ ایران در تدوین آثاری در موضوع «المسالک و الممالک» و به تعبیری «البلدان» نویسی داشته است؟ این مسئله در مشورت با استاد محترم راهنما و البته در پی منتفی شدن موضوع پیشین، نگارنده را سرانجام مصمم به تدوین طرحی کرد در راستای پژوهش پیرامون شهر و شهرنشینی در دوره سامانیان که آنچه در پی می‌آید دستاورد این طرح است.

 

بدین سان، بایستی مراتب سپاس‌گزاری خود را از استاد محترم راهنما، جناب آقای دکتر اللهیار خلعتبری، که در طی دوره کارشناسی ارشد و دکتری بزرگترین مشوق اینجانب در راستای پژوهش پیرامون سامانیان بوده‌اند، اعلام دارم. ایشان علاوه بر راهنمایی‌های ارزنده علمی، اختصاص دادنِ بیش‌ترین وقتِ ممکن و بر عهده گرفتن این مسئولیت، همواره با علوّ طبع و مرام والای خویش، نگارنده را مورد الطاف خویش قرار دادند.

 

همچنین جناب آقای دکتر علی اصغر مصدق، استاد محترم مشاور، با متانت و گشاده‌رویی همیشگی، مشاورۀ این پایان‌نامه را به سان دوره کارشناسی ارشد پذیرفتند و  پرسش‌های نگارنده را در روش تحقیق و ساماندهی این موضوع پاسخ گفتند. جناب آقای دکتر قباد منصور بخت، دیگر استاد محترم مشاور در این پایان‌نامه، نیز از زمان تدوین طرح تحقیق تا سرانجام یافتن آن، با مشورت‌های عالمانه خویش در راستای طرح مسئله، بررسی و بازشناسی مفاهیم کلیدی این موضوع  و ساماندهی نهایی پایان‌نامه، همواره نگارنده را صمیمانه و صادقانه یاری کردند. بدین سان از این بزرگواران، مراتب سپاس‌گزاری و امتنان خویش را اعلام می‌دارم.

 

همچنین بایسته است تا سپاس‌گزاری خویش را از دیگر استادان محترم گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی که همواره با راهنمایی‌های عالمانه و محبت‌های بی‌شائبه، نگارنده را از مراهم خویش بهره‌مند ساخته‌اند، اعلام دارم. از آن میان از جناب آقای دکتر عطاءالله حسنی مدیر محترم گروه و جناب آقای دکتر کریم سلیمانی که داوری این پایان‌نامه را پذیرفتند و در طی دوره تحصیلی همواره یاریگر نگارنده بوده‌اند.

 

همچنین سپاس‌گزارم از جناب آقای دکتر حسین سلطان‌زاده، مدیر محترم گروه پژوهش هنر دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی، که از پیشگامان شهرپژوهی در ایران و آثار ایشان از مراجع مهم پژوهشی در زمینه تاریخ شهر و شهرنشینی به شمار می‌روند. ایشان ضمن پذیرفتن داوری این پایان‌نامه همواره در طی چند سال گذشته در این زمینه نگارنده را از راهنمایی‌های خویش بهره‌مند کرده‌‌اند. همچنین از جناب آقای دکتر شهرام یوسفی‌فر، عضو محترم هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،  که علاوه بر راهنمایی‌ نگارنده در این موضوع، از پایان‌نامه دکتری ایشان بهره فراوان بردم، مراتب سپاس‌گزاری خود را اعلام می‌کنم.

 

بایسته است از استادان محترم جناب آقای دکتر ناصر تکمیل همایون و جناب آقای دکتر محمد علی اکبری که همواره راهنما و مشوق نگارنده بوده‌اند، مراتب سپاس‌گزاری خود را اعلام کنم.

 

همچنین سپاس‌گزاری خود را از خانم دل‌آرا مردوخی، عضو محترم دفتر پژوهشهای فرهنگی، اعلام می‌دارم. حروف‌نگاری، نمونه‌خوانی و بازنگری این پایان‌نامه بر عهده ایشان بوده که با وسواس و دقت فراوان آن را به سامان رسانده‌اند.

 

بدیهی است که این رساله لغزش‌ها و نقص‌هایی دارد و کوشش می‌شود با راهنمایی‌های استادان ارجمند، رفع شوند. در پایان توفیق روزافزون و همیشگی این عزیزان را در راستای بالندگی فرهنگ و دانش در این مرز و بوم از درگاه ایزد منان خواستارم.

 

بخش مقدماتی: درآمدی بر روش تحقیق و منبع شناسی

 

1- مدخل پژوهش

 

سامانیان در دوره‌ای بر بخش‌های وسیعی از شرق ایران حکمرانی داشتند که از نظر بالندگی فرهنگ و تمدن ایرانی _  اسلامی، دوره‌ای نام‌دار است. نقش این دودمان در عرصه سده چهارم قمری (دهم میلادی) از نظر تأثیرگذاری در روند تاریخ  فرهنگ و تمدن ایران، چندان مهم است که دوره امارت آنان را با لقب‌هایی فراتر از دیگر دوره‌های تاریخی ایران و بر پایۀ اعتلای فرهنگ و تمدن، معرفی کرده‌اند: عصر «طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی»، «عصر زرین فرهنگ ایران» و «دورۀ رنسانس ایرانی- اسلامی».[1]  در این دوره دستاورد‌های عصر انتقال زمینۀ بالندگی جنبه‌های گوناگون فرهنگی و تمدنی را فراهم آورد و بخش‌های شرقی ایران به عنوان خاستگاه و قلمرو سامانیان، بستر این جریانِ اثرگذار بود.

 

دربارۀ اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دورۀ سامانیان، همچنین جغرافیای تاریخی و تاریخ محلی و جغرافیای تاریخی شهرهای ایران در آن دوره، تا کنون تأملات، مطالعات و پژوهش‌های بسیاری انجام گرفته و از این نظر‌می‌توان پنداشت، به دلیل ویژگی‌های این دوره، از خوش‌اقبال‌ترین دوره‌های تاریخی ایران بوده که توجه مورخان و جغرافی‌نگاران قدیم (به ویژه در همان دوره) و پژوهشگران دورۀ معاصر را به خود معطوف کرده است. دربارۀ بیش‌تر شهرهای این دوره، دست‌‌‌کم تک‌نگاشته‌های علمی یا دربارۀ برخی از آن شهرها مانند بلخ، سمرقند، بخارا، نیشابور، مرو، هرات و … کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری به پژوهش و نگارش درآمده است. از این رو، همین امر دست‌کم دو موضوع را مورد تأکید قرار‌می‌دهد: 

 

نخست آن که دوره‌ای است مهم و تأثیرگذار که به رغم انجام مطالعات و پژوهش‌های بسیار همچنان جای آن دارد تا دربارۀ موضوع‌های گوناگون آن تحقیق علمی صورت گیرد. دیگر آن که، شاخصه‌ها و عناصر گوناگون فرهنگ و تمدن ایران در این عصر به گونه‌ای از «سامانِ» اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نائل آمدند، که از این رو جای آن دارد این مشخصه‌ها بر اساس تأثیرپذیری از پیشینۀ تاریخی ایران و اسلام تا آن زمان و اثرگذاری در روند تاریخ ایران و اسلام پس از آن، مورد تأمل قرار  گیرند. در این میان بر اساس علاقه‌ای که نگارنده نسبت به دورۀ سامانیان، همچنین به موضوع «شهرپژوهی» داشت، شهر و شهرنشینی در این دوره را مورد مطالعه قرار داد. در بررسی شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان و با تأکید بر پیشینۀ این مسئله در ایران، بخش قابل تأملی از مطالعه به جریان تاریخی و مفاهیم کلیدی آن در ایران برای فهم واقعی از شهر در دورۀ سامانیان، اختصاص یافته است.

 

اهمیت موضوع شهر و شهرنشینی در دورۀ سامانیان:

 

پیدایش و بالندگی شهر و شکوفایی شهرنشینی در گسترۀ جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران‌زمین (ایرانشهر)، متأثر از عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گوناگونی بوده است که با در نظر گرفتن این عوامل در حوزه‌های گوناگون علمی مانند جغرافیایی (طبیعی و انسانی – شهری و روستایی)، تاریخی، جامعه شناسی،  علوم اقتصادی ، سیاسی و… ‌می‌توان جریان شکل‌گیری شهر و برقرار شدن زندگی شهری یا شهرنشینی را از سپیده دم تا تکوین و شکوفایی آن، بررسی کرد. گستردگی جغرافیایی، تنوع ساخت فضایی- کالبدی، اهداف، انگیزه‌ها و شیوه‌های بیش و کم متفاوت استقرار در مکان‌های گوناگون، نقش جامعه، اقتصاد، فرهنگ و … در پویایی شهرها و اثرگذاری شهرها بر جنبه‌‌های گوناگون زندگی انسان و دَه‌ها دلیل دیگر باعث شده‌اند تا شهرنشینی همچنان نیازمند مطالعات و کاوش‌های گسترده و دامنه دار از دیدگاه تاریخی باشد.

 

امروزه توجه به رشته‌هایی مانند جامعه‌شناسی شهری، اقتصاد شهری، جغرافیای شهری، و گروه‌های گوناگون شهرپژوهی در عرصه‌های تاریخی، باستان‌شناسی، فرهنگ و مدنیت و… برآمده از نیازهای اساسی جوامع به شناخت بستر و محیط زندگی و پویایی آن است. در این راه نظریه‌های گوناگون از سوی پژوهشگران رشته‌ها و عرصه‌های مختلف علمی ارائه شده که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع در سطح منطقه‌ای و جهانی است. در چنین شرایطی، نقش پیشگامان مدنیت و سرزمین‌هایی که خاستگاه و بستر نخستین شهرها یا نخستین جوامع شهرنشین بوده و دوره‌های گوناگونی از بالندگی شهرنشینی را تجربه کرده‌اند، بیش از پیش نمایان ‌می‌شود.

 

شهر به عنوان بستر پویایی و تکوین هر جامعۀ برخوردار از ویژگی‌ها و مؤلفه‌های تمدن، ریشه در تلاش‌های جامعه‌ای دارد که با قدم و اندیشه در طی چندین هزاره زمینه‌های پیدایش و شکوفایی آن را فراهم آورده‌اند. از این رو‌ شهر می‌تواند نماد جوامعی باشد که بر شالوده و بنیاد و بر سیما و پیشینه مدنیت خود ‌می‌بالند.

 

  در سرزمینی که به تعبیر تاریخی «ایرانشهر» یا «ایران‌زمین» خوانده می‌شود، شهر همواره پایگاه و پهنۀ انتقال دهنده دستاوردهای جامعه ایرانی در دوره‌های گوناگون بوده است. از این رو شهر و شهرنشینی در ایران ریشه و پیشینه کهن دارد. چندان که در سیر تکوین جامعه ایران توأمان با دیگر شیوه‌های زندگی، همچون روستانشینی و شبانکارگی، همواره سهم قابل تأملی داشته است. ساخت شهر و زندگی شهری یا شهرنشینی در ایران پیش از اسلام در دوره‌ای دست‌کم سه هزارساله به تجربه‌هایی نائل آمد که در دوره‌های گوناگون، بالندگی خود را نوید بخشید. شهر در ایران پیش از اسلام و پس از آن، از تلاقی و تعامل اندیشه‌ها و سنت‌های مختلف بهره برد و پویایی زندگی و تمدن بر اساس شهر و واحدهایی که زمینه بالندگی آن را فراهم آوردند(ده، روستا و…)، در ساختاری هماهنگ از فرهنگ، جامعه، اقتصاد و سیاست بر گستره جغرافیایی این سرزمین پایداری خود را بردوام نگه داشتند. از این رو، دست کم‌می‌توان باور داشت که به رغم رویدادهای گوناگونی که در طی هزاران سال بر سر شهرهای ایران گذشته و با آنها خو کرده و راه خود را پیموده‌اند، هنوز هم‌می‌توان به رغم گسترش پیوندهای میان شهرها در پهنه جهان صنعتی امروز نشانه‌های بالندگی‌های گذشته را به وضوح مشاهده کرد!

 

 پس از اسلام با آنکه شهرهای ایرانی طی دو سده دچار آشوب‌های سیاسی و رکود اقتصادی شدند، اما در سده سوم قمری رو به توسعه گذاشتند و در عصر فرمانروایی دو دودمان سامانیان آل‌بویه، با تلاش‌های فکری اندیشمندان، شهرسازان و معماران بنیان شهرها در تلفیقی از هویت ایرانی _ اسلامی قرار گرفت.

 

پیشینه تحقیق:

 

دربارۀ شهر و شهرنشینی در ایران، تاكنون پژوهش‌های گوناگونی انجام گرفته است كه هركدام از دیدگاهی قابل تأمل و دربردارندة آگاهی‌هایی هستند. باستان‌شناسان در بررسی پیشینۀ شهرنشینی و چگونگی پیدایش و بالندگی نخستین شهر‌ها و تشخیص «شهر» از «غیرشهر» براساس كاوش‌های علمی، پژوهش‌های گوناگونی انجام داده‌اند. مطالعة این پژوهش‌ها برای بررسی خاستگاه و چگونگی پیدایش و بالندگی نخستین شهرها یا بستر کُهن‌شهر‌های ایران اهمیت فراوان دارد. كوشش‌هایی كه در این زمینه انجام شده است در آغاز به تأثیر كاوش‌های باستان‌شناسی به صورت تك‌نگاشته‌هایی توسط محققان غربی در راستای گزارش‌های علمی کاوش‌ها به سامان رسید كه در فصل یكم از بخش یكم این پایان‌نامه مورد توجه قرار گرفته‌اند. از دیگر سو کاوش‌های گوناگونی که به ویژه از سوی باستان‌شناسان روسی در دهه‌های 1950 تا 1960 انجام گرفت، برای بررسی وضعیت شهرهایی که در سده چهارم قمری خاستگاه سامانیان و در قلمرو آنها  بودند، اهمیت بسیار دارد.[1] اما در ایران پژوهش‌های درخور توجهی انجام شده كه از آن میان است، آغاز شهرنشینی در ایران نوشتة یوسف مجیدزاده به عنوان «نخستین اثر پژوهشی در ادبیات باستان‌شناسی فارسی» با موضوع شهرنشینی در ایران.[2] از آن پس تلاش‌های دیگری توسط صادق ملك شهمیرزادی در قالب مقاله‌ها و كتاب‌های گوناگون[3] و پژوهش اخیر سید منصور سیدسجادی تحت عنوان نخستین شهر‌های فلات ایران،[4] شایان توجه و بررسی هستند. در پژوهش‌های تاریخی نیز كتاب نامدار شهر‌های ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان نوشتۀ ن. پیگولوسكایا[5] تا به امروز جزو مهم‌ترین آثار پژوهشی در بررسی وضعیت شهر‌ها و شهرنشینی در دو دورة پارتیان (250 ق.م ـ 226 م) و ساسانیان (226ـ651 م / 31 ق) به شمار می‌رود. پژوهش‌های جغرافیایی پژوهشگرانی مانند و. و. بارتولد[6] و گی لسترنج (گای لیسترانج)[7] نیز نخستین تلاش‌های شهرپژوهی جغرافیایی در این زمینه به شمار می‌روند که در بررسی منابع و مآخذ مورد تأمل قرار گرفته‌اند. 

 

مقالة مفصل «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورة اسلامی» نوشتة احمد اشرف،[8] در واقع نگرش جدیدی به بررسی تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران ایجاد كرد كه هنوز پس از سه دهه از تاریخ تألیف آن، بررسی پژوهش‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهد آن مقاله الگوی پژوهشی تاریخ شهرنشینی در ایران به شمار می‌رود! بررسی مفهوم شهر، بنیان‌گذاری، گسترش و زوال شهر‌ها، سیمای شهر‌ها، بنیان‌های زندگی شهری (دستگاه حكومت شهر، دستگاه مذهبی شهر، انجمن‌های صنفی) و رابطة شهر و ده و مفهوم مناطق شهری، مباحثی هستند كه اشرف در این مقاله به آنها پرداخته است.

 

دو كتاب روند شكل‌گیری شهر و مراكز مذهبی در ایران و مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، نوشتة حسین سلطان‌زاده،[9] و برخی دیگر از کتاب‌ها و مقاله‌های وی پس از مقالة اشرف مهم‌ترین پژوهش‌هایی بودند كه در چند دهۀ اخیر در این زمینه انتشار یافتند. هر دو كتاب سیر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران را دربر دارند، اما كتاب نخست مبتنی بر شكل‌گیری، بالندگی و اثرگذاری مراكز مذهبی شهر‌های ایران است و دومی كه سیمای كلی موضوع شهر و شهرنشینی را دربرمی‌گیرد نگاهی است همه‌جانبه، اما به اختصار به این‌گونه مباحث پرداخته است: شهر و شهرنشینی در ایران، عوامل مؤثر در پیدایش شهر‌ها، عناصر و ساخت شهر، ویژگی‌های شهر و شهرنشینی در ایران ماند ساخت اجتماعی، شیوة ادارة شهر، قواعد و مقررات شهر، رابطه شهر و روستا، همچنین بررسی عناصر و اجزای اصلی شهر مانند محله، بازار، مسجد، مدرسه، میدان، ارگ، و بارو، ویژگی‌های اقتصادی روستا در ایران و… .

 

كتاب از شار تا شهر نوشته سید محسن حبیبی[10] كه تحلیلی تاریخی است از مفهوم شهر و سیمای كالبدی آن، بر پایۀ سیر تاریخ پیدایش و تكوین شهر در ایران و بر مبنای پایان‌نامه كارشناسی ارشد وی در سال 1355 تألیف شده است. تطبیق دو كتابِ مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران و از شار تا شهر نشان می‌دهد كه كتاب نخست بیشتر بر پایة داده‌های تاریخی و پژوهش‌های مفصل در این زمینه سامان یافته است، اما در كتاب از شار تا شهر، گاه مواردی بیان شده است كه نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد و در پایان‌نامة حاضر برخی از این موارد برشمرده شده‌اند. با این همه، هر دو اثر و در پیوند با آنها مقالة احمد اشرف جزو مهم‌ترین پژوهش‌هایی بوده‌اند كه مورد توجة نگارنده قرار گرفته‌اند.

 

در میان پایان‌نامه‌هایی كه در زمینه شهرپژوهی نوشته شده است، پایان‌نامة دكتری شهرام یوسفی‌‌فر با عنوان ساختار اقتصاد شهری در ایران دوره سلجوقیان،[11] بیشتر مورد توجه و استفاده نگارنده بوده است. این پایان‌نامه پژوهشی است مفصل در تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران كه البته ساختار تحقیقی آن در این زمینه مبتنی بر پژوهش‌های پیش‌گفته، بوده است. بخش قابل‌توجهی از این رساله‌ منبع‌شناسی مفصل پیرامون پژوهش دربارۀ شهر‌های ایران، سیر تاریخ پیدایش و تكوین شهر در ایران، عناصر كالبدی شهر و ویژگی‌های زندگی شهری اعم از اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و به ویژه ساختار اقتصادی را دربرمی‌گیرد. اگرچه موضوع رساله، اقتصاد شهری در دورۀ سلجوقیان است اما كلیاتی كه دربارۀ تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران تا پایان دورۀ سلجوقیان و در برخی موارد پس از آن ارائه می‌دهد، در جای خود پژوهشی مفصل و مستقل از موضوع به شمار می‌رود. بازشناسی مفهوم شهر از دیدگاه اقتصاد شهری، جامعه‌شناسی شهری، مفهوم تاریخی شهر در ایران و مباحثی از این دست در واقع بحث‌های مهمی هستند كه از دیدگاهی برای نخستین‌بار از نظر تاریخی مورد تأمل قرار گرفته‌اند، تا آن جا كه وی را به ارائه تعریفی مفصل از شهر براساس مطالعات تاریخی رهنمون كرده است. برخی از موضوع‌های پیشنهادی در این رساله برای انجام پژوهش مفصل‌تر مورد توجه نگارنده بوده كه به آنها پرداخته شده است؛ مانند عناصر كالبدی در شهر‌های ایران (فصل دوم از بخش یكم)، مفهوم شهر در ایران (فصل سوم از بخش یكم) و بررسی مفهوم شهر در زبان و ادبیات رایج در ایران در دوره‌های گوناگون، بازشناسی سلسله مراتب ارضی ـ اداری در تقسیمات کشوری مانند دستكرت، دیه، تسوك، روستا، كوره، قصبه و مصر، استان و مفاهیم دیگری از این دست.

 

مجموعه مقالات شهر‌های ایران به كوشش محمدیوسف كیانی در چهار جلد از مهم‌ترین آثار پژوهشی است كه به ویژه در بررسی ساخت شهر در ایران و كالبد شهر‌ها تألیف شده‌اند. مقالات این كتاب را پژوهشگرانی تألیف كرده‌اند كه هر یك دربارۀ موضوعی كه به آن پرداخته‌اند، صاحب‌‌نظر بوده و یا پژوهش‌های باستان‌شناختی و شهر‌سازی پیرامون شهر‌های گوناگون ایران انجام داده‌اند. دیگر كتاب شایان توجه همراه با این اثر، پایتخت‌های ایران[12] است كه آن هم به كوشش محمدیوسف كیانی مجموعه‌ای از مقالات پژوهشگران حوزه‌های علمی باستان‌شناسی، تاریخ‌ و شهر‌سازی را دربرمی‌گیرد.[13] شهرنشینی در اسلام كه مجموعه‌ای است از مقالات علمی كنگرۀ بین‌المللی شهرنشینی در اسلام[14] پیرامون ساخت شهر، زندگی شهری، اقتصاد شهری، مفاهیم در پیوند با شهر و… از دیگر آثاری است كه پژوهشگران مباحث شهرپژوهی و تاریخ در مركز «مطالعات فرهنگی خاورمیانه‌ای توكیو» به سامان رسانده و در سال 1383 به فارسی برگردانده شده است.[15]

 

مجموعه مقاله‌های سه دوره كنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران در ارگ بم از مهم‌ترین اقداماتی است كه تاكنون در راستای شهرپژوهی در ایران براساس معماری و شهرسازی انجام شده است. این كنگره‌ها توسط سازمان میراث فرهنگی كشور و به كوشش باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی در سال‌های 1374، 1378، 1385 برگزار شدند كه مقاله‌های ارائه‌شده در سه مجموعه انتشار یافته‌اند. این مقاله‌ها پیشینة تاریخی شهر‌ها، پیدایش و تكوین شهر‌ها، عناصر كالبدی و معماری شهر‌ها، شهرنشینی و مفاهیم در پیوند با شهر و شهرنشینی و دیگر موضوع‌های شهرپژوهی را دربرمی‌گیرند.

 

چنان که در آغاز این نوشتار اشاره شد، دربارۀ تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دورۀ سامانیان نیز پژوهش‌‌های قابل توجهی انجام گرفته است كه از آن میان است پایان‌نامه‌های دورۀ دكتری جواد هروی دربارۀ اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوره و محمدرضا ناجی دربارۀ فرهنگ و تمدن اسلامی در دورة سامانیان. پیش از این آثار نیز پژوهش‌های برجسته‌ای توسط پژوهشگران این عرصه انجام شده است كه از آن میان است تألیفات ریچارد نلسون فرای به ویژه دربارۀ بخارا و همچنین اثر پژوهشی آدام متز دربارۀ تمدن اسلامی در سدۀ چهارم كه در این آثار به شهر و شهرنشینی این دوره نیز پرداخته‌اند.

 

از این گذشته برخی پژوهش‌های دیگر در راستای ماهیت شهرهای قلمرو اسلام (مدینه اسلامی) به ویژه در سده‌های میانه مورد توجه هستند که در بحث پیرامون منابع تحقیق در بخش تاریخ‌های محلی و در بحث دربارۀ عناصر کالبدی و مفهوم شهر معرفی شده‌اند.

 

[1]  نتیجه کاوش‌های باستان‌شناسان روسی در برخی کتاب‌ها منتشر شده است. از آن میان است:

 

گرگوار، فرامکین،  باستانشناسی در آسیای مرکزی، ترجمۀ صادق ملک‌شهمیرزادی (تهران: موسسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه،1372).

 

UNESCO, History of Civilization of Central Asia, 5 volumes,  UNESCO: 1992.

 

ترجمه اثر فوق با این مشخصات انتشار یافته است: تاریخ تمدن‌های آسیای مرکزی. ترجمۀ صادق ملک شهمیرزادی (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، 1375-1376).

 

[2]  یوسف مجیدزاده، آغاز شهرنشینی در ایران (تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1368).

 

 [3] مانند: صادق ملک شهمیرزادی، مبانی باستان‌شناسی ایران، بین النهرین، مصر (مجموعه دروس باستان‌شناسی و هنر پیش از تاریخ)، تدوین حسین محسنی و محمدجعفر سروقدی (تهران: جهاد دانشگاهی و محیا، 1373). همو، «بررسی مفهوم شهر از دیدگاه باستان‌شناسی»، مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران – ارگ بم  (تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1378)، ج1، ص 31- 40.

 

دوران میان سالی و حمایت وی از مدارس جدید…………………………………………. 19

 

فرزندان سید محمد طباطبایی: …………………………………………………………… 21

 

املاک و دارائی:…………………………………………………………………………….. 22

 

وفات طباطبایی: …………………………………………………………………………….. 22

 

فصل دوم : ریشه‌های  فکری سید محمد طباطبایی

 

نامه سید جمال الدین اسدآبادی به سید محمد طباطبایی……………………………….. 25

 

آگاهی فكری طباطبایی………………………………………………………………….. 26

 

اندیشه های طباطبایی در مورد مشروطیت : ………………………………………………. 28

 

عدالت و مساوات  طباطبایی: ……………………………………………………………….. 33

 

آزادی اندیشی  طباطبایی…………………………………………………………………… 38

 

دیدگاه سید محمد طباطبایی نسبت به نظام حکومتی: …………………………………. 40

 

بخش دوم: فعالیت های سیاسی طباطبایی

 

ورود طباطبایی به ایران و احترام وی به میرزای آشتیانی………………………………… 45

 

فعالیت های فرهنگی: …………………………………………………………………….. 47

 

آثار سید محمد طباطبایی: ………………………………………………………………… 51

 

فصل دوم : طباطبایی و مشروطیت

 

مقدمه انقلاب مشروطیت: ……………………………………………………………….. 57

 

حادثه بانك: ………………………………………………………………………………… 57

 

ماجرای عسگر گاریچی: …………………………………………………………………. 62

 

ماجرای کرمان ……………………………………………………………………………… 63

 

ماجرای مسیونوز بلژیكی و واكنش سیدین: …………………………………………… 65

 

تأسیس انجمن مخفی اول: ………………………………………………………………. 70

 

انجمن مخفی: …………………………………………………………………………… 70

 

انجمن مخفی و اتحاد سیدین: ………………………………………………………… 70

 

نقش طباطبایی در انجمن مخفی: ………………………………………………….. 75

 

پی گیری مطالبات توسط طباطبایی: …………………………………………………. 76

 

فصل سوم: مهاجرت صغری

 

مهاجرت صغری و نقش طباطبایی……………………………………………………. 81

 

واقعه مسجد شاه «چهارشنبه 15شوال 1323» …………………………………… 83

 

گران شدن قند و چوب خوردن تجار: ……………………………………………….. 85

 

ملاقات طباطبایی با عین الدوله: …………………………………………………….. 86

 

نشست باغشاه: ………………………………………………………………………. 87

 

نامه سید محمد طباطبایی به عین الدوله: ……………………………………….. 88

 

برپایی مراسم روضه خوانی توسط عین الدوله………………………………………. 90

 

آشوب در فارس و مشهد: ……………………………………………………………… 90

 

نامه سیدمحمدطباطبایی به مظفرالدین شاه: ……………………………………. 92

 

موعظه‌ی طباطبایی در چهارم جمادی الاول 1324 هجری قمری……………………. 95

 

نامه ناصر الملک به طباطبایی: ………………………………………………………. 97

 

تحصن در مسجد جامع: ………………………………………………………………. 100

 

فصل چهارم: مهاجرت کبری

 

فرمان مشروطه: …………………………………………………………………………. 112

 

طباطبایی و انجمن مخفی دوم: ……………………………………………………. 114

 

انجمن ملی: ……………………………………………………………………………. 116

 

فصل پنجم: طباطبایی و مجلس اول شورای ملی:

 

اعتقاد و اخلاص طباطبایی نسبت به حكومت ملی………………………………. 121

 

ترکیب نمایندگان مجلس اول : ……………………………………………………….. 122

 

تدوین متمم قانون اساسی : ……………………………………………………… 128

 

طباطبایی تا به توپ بستن مجلس………………………………………………….. 132

 

مرگ مظفرالدین شاه و تاج گذاری محمد علی شاه: ……………………………. 133

 

شخصیت محمد علی شاه از دیدگاه نویسندگان: ………………………………. 135

 

طباطبایی در مذاکرات مجلس شورای ملی……………………………………….. 140

 

مخالفت طباطبایی با واگذاری شیلات شمال به لیانازوف ………………………… 142

 

پیشنهاد طباطبایی جهت تشکیل انجمن بلدیه و عدلیه……………………………. 143

 

 

اعتراض طباطبایی به مجلس………………………………………………………… 145

 

به توپ بستن مجلس : ……………………………………………………………. 148

 

دستگیری وتبعید : ……………………………………………………………………… 150

 

بازگشت سید محمد طباطبایی از مشهد به تهران: …………………………… 152

 

طباطبایی و مجلس دوم: …………………………………………………………….. 154

 

دولت موقت و مهاجرت طباطبایی به استانبول ……………………………………… 155

 

 فصل ششم: رابطه یا عضو یت سید محمد طباطبایی در سازمان فراماسونری

 

منشا پیدایش فراماسونری…………………………………………………………….. 159

 

عضویت طباطبایی در جامع آدمیت: …………………………………………………. 160

 

طباطبایی و فراماسونری……………………………………………………………….. 162

 

نتیجه گیری: ……………………………………………………………………………. 166

 

كتابنامه: ……………………………………………………………………………………. 169

 

تصاویر: …………………………………………………………………………………… 174

 

پیوست:……………………………………………………………………………….. 179

 

بخش مقدماتی

 

مقدمه:

 

تاریخ كشورمان به بلندای نام ایران مهد بزرگانی بوده است كه همواره نامشان بر تارك اعصار می درخشد بزرگانی كه بررسی زندگی و اندیشه آنان جذاب و قابل تامل است. سیدمحمد طباطبایی یكی از روحانیون و چهره های سیاسی دوره قاجار است كه سهم بسزائی در انقلاب مشروطه دارد و در كنار سیدعبدالله بهبهانی به سیدین سندین شهرت یافتند.

 

اتحاد این دو به روایت تمام مورخین معاصر باعث پیشرفت كار مشروطه خواهان تا  صدور دستخط مشروطیت توسط مظفرالدین شاه شد.

 

سیدمحمد طباطبایی بدلیل مسافرتهای مختلف ‌به‌كشورهای همسایه وارتباط با شخصیت‌هایی چون سیدجمال الدین اسد آبادی و مطالعه روزنامه ها و مجلات  آن كشورها به اوضاع آن روزگار كاملا آگاه بود  البته شاگردی شیخ هادی نجم آبادی هم از قبل وی را متاثر ساخته بود.

 

تلاش طباطبایی در طول تحصن در عبدالعظیم  و مهاجرت به قم تا صدور دستخط مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه همگی گواه این مسئله است كه طباطبایی صادقانه، و آگاهانه در پی دستیابی به مشروطه بود مظفرالدین شاه به هنگام نطق در اولین مجلس شورای ملی از طباطبایی قدردانی كرد شاه با همه سادگی كه داشت حوادث زمان خود را سنجیده بود و متوجه شخصیت صادق و بی غرض سیدمحمد شده بود.

 

طباطبایی پس از پیروزی انقلاب مشروطه به دلیل جایگاه قابل اعتمادی كه داشت همراه با بهبهانی همواره در مجلس حضور داشتند و ناظر بر كار مجلس و وكلا بودند و تا زمان به توپ بستن مجلس و تبعید به خراسان از تلاش باز نایستاد.

 

پس از بازگشت از خراسان بدلیل شهادت شیخ فضل الله و سپس ترور سیدعبدالله و نیز نتیجه انقلاب مشروطه و حال بیمار و زار خود مایوس و ناامید از زحماتی كه كشیدند  همواره می گفت: « سركه ریختیم شراب شد.»

 

پایان نامه حاضر شامل دو بخش اصلی است:

 

بخش اول كه شامل زندگی نامه طباطبایی است دو فصل دارد

 

فصل اول شامل خاستگاه خانوادگی، تولد، كودكی و تحصیلات طباطبایی و واكنش ناصرالدین شاه به هنگام ورود طباطبایی به تهران، دوران میانسالی، دارائی و املاك وی، فرزندان و تا زمان مرگ طباطبایی را مورد بررسی قرار داده است.

 

فصل دوم:

 

شامل ریشه های فكری سیدمحمد طباطبایی است.

 

كه شامل بررسی اندیشه های طباطبایی در مورد عدالت، مساوات، آزادی و بررسی نظریات وی در خصوص نظام حكومتی را در بردارد.

 

بخش دوم پایان نامه كه در واقع بخش مهم و اصلی به  حساب می آید شامل شش فصل است

 

فصل اول ابتدا فعالیتهای سیاسی، فرهنگی سیدمحمد، ورود طباطبایی به ایران بررسی شده

 

فصل دوم: در مورد طباطبایی و مشروطیت است.

 

در این فصل تاسیس انجمن مخفی- ماجرای مسیونوز بلژیكی بررسی شده- طباطبایی در فرایند انقلاب و پیگیری مطالبات توسط طباطبایی را در بر دارد.

 

در فصل سوم مهاجرت صغری و نقش طباطبایی بررسی شده است. شامل موعظه طباطبایی و نامه های طباطبایی به مظفرالدین و عین الدوله می باشد.

 

فصل چهارم: مهاجرت كبری تا صدور فرمان مشروطه بررسی شده و جایگاه طباطبایی در انجمن مخفی دوم و رابطه‌اش با انجمن ملی سخن به میان آمده است.

 

فصل پنجم: طباطبایی و مجلس شورای ملی اول تا طباطبایی و استبداد صغیر و نهایتا به توپ بستن مجلس توسط محمد علی شاه و تبعید طباطبایی به مشهد و بازگشتش به تهران بررسی شده است.

 

فصل ششم: با نگاهی به فراموشخانه و جایگاه طباطبایی در لژ بیداری و جامع آدمیت بحث را خاتمه داده است.

 

در پایان نتیجه گیری  از پژوهش و تحقیق بعمل آمده است.

 

نقد و بررسی منابع:

 

خوشبختانه در زمینه انقلاب مشروطیت منابع زیادی موجود است و با توجه به شخصیت معنوی و جایگاه سیاسی و اجتماعی سیدمحمد طباطبایی  در اكثر آنها از ایشان یاد شده است بنابراین دسته بندی آنها به ترتیب زیر می باشد.

 

اسناد

 

به عنوان معتبرترین منبع و مأخذ برای گردآوری اطلاعات تاریخی برای كار پژوهشی لازم است و گوشه های مبهم وتاریك از زندگی شخصیت را روشن می نماید در این كار از تاریخ مشروطیت به روایت اسناد كتابخانه مجلس جلد «1» به نام- روحانیت و مجلس جلد «1» تدوین عبدالحسین حائری استفاده شده است.

 

در حال حاضر مراكز تاریخی متعددی از جمله سازمان اسناد ملی ایران، مجلس شورای  اسلامی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، وزارت خارجه، و اسناد ریاست جمهوری و مراكز دیگری  فعالیت دارند كه هر یك بخش مهمی از اسناد را در اختیار دارند. 

 

یكی دیگر از منابع مهم برای پژوهشهای تاریخی روزنامه و مجلات هستند مطبوعات قبل از انقلاب مشروطه نقش زیادی در بیدار كردن مردم  از خودشان نشان دادند و گام بلندی در انقلاب برداشتند كه پس از صدور فرمان مشروطیت بر تعداد روزنامه افزوده شد.

 

وضعیت روزنامه ها هم همیشه تابع اوضاع سیاسی است دوران خفقان بر آن سخت می‌گرفتند پس از مشروطه آمارشان بیشتر است پس از به توپ بستن مجلس و استبداد صغیر توقیف و تعطیلی بسیاری  از روزنامه ها ر ا به دنبال داشت.

 

1- روزنامه مجلس شماره 1-222 تهران انتشارات كتاب خانه، موزه و مركز  اسناد مجلس شواری اسلامی و مركز مطالعات  و تحقیقات رسانه ها 1375

 

2- روزنامه صور اسرافیل-  میرزا علی اكبر خان دهخدا  و میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل گردانندگان این روزنامه اند  اهمیت روزنامه صور اسرافیل را آگاهی سیاسی، قلم و افكار این دو به حدی رساند كه تیراژ این روزنامه به 24 هزار شماره می رسید و در هفته  چون بیرقی در قلب مردم ستمدیده به اهتزار درآمده است. عضویت دهخدا و میرزا جهانگیرخان در كمیته انقلاب ملی كه وابسته به حزب مترقی اجتماعیون  به رهبری حیدرخان عمواغلی بود راستای اهداف این دو تن و سمت و سوی  اندیشه آنها را نشان می دهد.

 

3- روزنامه شرف و شرافت هم استفاده شده است.

 

متون تاریخی:

 

1- یادداشتهای سیدمحمد طباطبایی

 

اولین منبعی است كه توسط حسن طباطبایی دست نوشته‌های طباطبایی گردآوری شده و بصورت كتابی در دسترس پژوهشگران قرار دارد این كتاب از مهمترین  منابع و شاید بهترین منبع در مورد زندگی طباطبایی است كه در این تحقیق از آن استفاده شده است.

 

2- تاریخ بیداری ایرانیان تالیف ناظم الاسلام كرمانی

 

این كتاب به دلیل اینكه نویسنده اش از یاران و نزدیكان طباطبایی است و ناظم مدرسه اسلام از سوی طباطبایی انتخاب شده است و همواره در كنار وی بوده از اهمیت بالایی برخوردار است بخصوص كه جریان ا نقلاب را مرحله به مرحله آورده است .

 

3- حیات یحیی اثر یحیی دولت آبادی

 

از منابع مهم ، تاریخ معاصرایران است چون شخصیتی فرهنگی بوده و اهل قلم بوده

 

هر چند نقش خود را برجسته تر از واقعیت نشان داده و  از مخالفین شیخ فضل الله نوری است چون در جریان انقلاب قرار دارد از منابع مهم دوره مشروطیت است.

 

4- انقلاب مشروطیت، نوشته مهدی ملك زاده

 

این كتاب در هفت جلد به دلیل آنكه نویسنده  فرزند یكی از خطبای  انقلاب مشروطه است و از انقلاب كاملا اطلاع داشته از اهمیت  بالایی برخوردار است و جایگاه طباطبایی را ستوده است.

 

5- ا نقلاب مشروطیت ایران، محمدعلی تهرانی ( كاتوزیان)

 

از منابع بسیار با اهمیت تاریخ مشروطیت است چون بنا را بر نوشتن بصورت مشاهدات وی تجزیه و تحلیل از دیده های خود در طول مشروطیت گذاشته است.

 

6- سفرنامه گوهر مقصود، خاطرات سیاسی و اجتماعی دوره استبداد، تالیف آقا سیدمحمد مصطفی تهرانی ( میرخانی) و به دلیل اینکه مولف از نزدیک طباطبایی را در دوران تبعید ملاقات نموده و از احوال وی مطلع است منبع مهمی محسوب می شود.

 

7-  خاطرات و خطرات

 

نوشته مهدیقلی خان هدایت كه از رجال دوران قاجار از مهمترین منابع دوره قاجار و مشروطه به حساب  می اید چرا كه خود از مردان سیاسی ایران  بوده است.

 

8- فراماسونری در ایران- از آغاز تالژ بیداری، محمود كتیرایی

 

بهترین منبع در مورد لژ بیداری به حساب می آید.

 

9- خاطرات سیدعلی محمد دولت آبادی

 

به مجلس دوم پرداخته چون نویسنده از رهبران اعتدالیون است و جریان مهاجرت طباطبایی به كرمانشاه و از انجا به استانبول و گرفتاری سیدمحمد و بقیه مهاجران پرداخته است.

 

10- بمباران مجلس شورای ملی خاطرات ن پ مامونتف هر چند نویسنده مغرض و ضد ایران است ولی در طول بمباران مجلس حضور داشته و به نوعی از منابع مفید آن دوره می تواند باشد 

 

11- مشروطیت ایران، محمود ستایش- چون شامل خاطرات تقس زاده و محمد صادق طباطبایی فرزند سیدمحمد طباطبایی است برای این پژوهش منبع خوبی محسوب می شود.