ارزشیابی پیشرفت تحصیلی که بخش جدایی ناپذیر فرایند آموزش و پرورش و تدریس محسوب می شود،ابزاری است که با اجرای آن میزان تحقق اهداف آموزشی قابل اندازه گیری است و عین حال حدود تاثیر هر یک از عوامل آموزشی در رشد یا افت تحصیلی دانش آموزان نیز ازاین طریق قابل بررسی می‌باشد.ابزاری که کاربرد آن،ماحصل فعالیت های عناصر و مؤلفه‌ های نظام تعلیم و تربیت را نمایان می‌سازد از اهمیت فوق العاده برخوردار است(حشمتی و همکاران،۱۳۸۴، به نقل از صالحی،۱۳۸۸).

سیف در تعریف ارزشیابی پیشرفت تحصیلی می نویسد ، ارزشیابی پیشرفت تحصیلی عبارت است از سنجش عملکرد یادگیرندگان و مقایسه ی نتایج حاصل با هدف های آموزشی از پیش تعیین شده به منظور تصمیم گیری در این باره که آیا فعالیت های آموزشی معلم و کوشش های یادگیری دانش آموزان به نتایج مطلوب انجامیده اند و به چه میزانی.در این تعریف،ارزشیابی تحصیلی با توجه به نتایج و اطلاعات به دست آمده از اندازه گیری از طریق آزمون صورت می‌گیرد و بر این اساس میزان تحقق یا عدم تحقق اهداف آموزشی سنجیده می شود و به منظور تصمیم گیری برای فعالیت های بعدی آموزش به قضاوت ‌در مورد چگونگی فعالیت های معلمان و دانش آموزان می پردازد(سیف،۱۲۱:۱۳۷۵).

۸-۱-۲اصول زیر تحت عنوان «اصول حاکم بر ارزشیابی پیشرفت تحصیلی» تعیین می شود:

ارزشیابی از فرایند یاددهی – یادگیری نباید جدا شود. ارزشیابی دانش آموزان باید به عنوان بخش جدایی ناپذیر فرایند یاددهی – یادگیری و نه به عنوان نقطه پایانی آن تلقی شود . از نتایج ارزشیابی در اصلاح برنامه ها و روش‌ها ، اصلاح و بهبود فرایند یاددهی – یادگیری استفاده شود. هماهنگی میان هدف ها، محتوا، روش های یاددهی – یادگیری و فرایند ارزشیابی. ‌در ارزشیابی باید تناسب و هماهنگی بین هدف ها، محتوا و روش های یاددهی – یادگیری مربوط به هر درس مورد توجه قرار گیرد.توجه به آمادگی دانش آموزان. در طراحی و اجرای انواع برنامه های ارزشیابی باید به آمادگی های جسمی، عقلی، عاطفی و روانی دانش آموزان توجه شود. توجه به رشد همه جانبه دانش آموزان. در ارزشیابی باید به جنبه‌های مختلف رشد بدنی، عقلی، عاطفی، اجتماعی، اخلاقی و حرکتی دانش آموزان توجه شود. توجه همه جانبه به دانش ها، نگرش ها و مهارت‌ها. در ارزشیابی، متناسب با محتوای آموزش و پرورش باید به حیطه دانش ها، نگرش ها و مهارت های دانش آموزان توجه شود. توجه به ارزشیابی دانش آموز از یادگیری های خود ( خود ارزشیابی). در ارزشیابی باید شرایطی فراهم شود که دانش آموز نیز بتواند از یادگیری ها و عملکردهای خود و دیگر دانش آموزان ارزشیابی کند. ارزشیابی از فعالیت‌های گروهی. در نظام ارزشیابی، علاوه بر ارزشیابی فردی، باید از فعالیت‌های گروهی نیز ارزشیابی به عمل آید. توجه به فرآیندهای فکری منتهی به تولید پاسخ.در ارزشیابی باید علاوه بر پاسخ نهایی، به فرآیندی که منجر به تولید پاسخ شده است توجه کرد. تأکید بر نوآوری و خلاقیت.در ارزشیابی باید با تأکید بر ورش حل مسأله، زمینه رشد و شکوفایی دانش آموزان را فراهم کرد. تنوع روش ها و ابزارهای اندازه گیری و سنجش پیشرفت تحصیلی. با توجه به اهداف، ماهیت و نوع موارد ارزشیابی، از انواع مختلف روش ها و ابزارهای ارزشیابی ( مانند پرسش‌های شفاهی، آزمون های عملی، انواع پرسش‌های عینی و انشایی، روش های مشاهده رفتار، پوشه های مجموعه کار، ارائه مقالات و طرح ها، گزارش مربوط به فعالیت های تحقیقاتی، ارزشیابی عملکردی، ارزشیابی مستمر، انواع دست ساخته ها، روش خودسنجی و .. ) استفاده شود. استفاده از انواع ارزشیابی. در فرایند یاددهی – یادگیری لازم است با توجه به هدف ها، محتوا و روش های تدریس از انواع ارزشیابی ها ( از قبیل تشخیصی ، تکوینی، مجموعی، هنجار مرجع، درونی، بیرونی ، و … ) استفاده شود. استقلال مدرسه و معلم در فرایند ارزشیابی. در فرایند ارزشیابی باید استقلال مدرسه و معلم در چارچوب سیاست‌های کلی آموزش و پرورش حفظ شود. رعایت قواعد اخلاقی و انسانی در ارزشیابی.به موجب این اصل، ارزشیابی باید به گونه ای ساماندهی و اجرا شود که موجب خدشه دار شدن حقوق، تعاملات انسانی، اعتماد به نفس و سلامت روانی دانش آموز یا معلم نگردد.توجه به تفاوت های فردی. در انجام ارزشیابی پیشرفت تحصیلی می بایست به تفاوت های فردی دانش آموزان توجه شود . هماهنگی در تحقق اصول ارزشیابی.

در به کارگیری اصول فوق الذکر باید میان سازمان ها، مراکز، ادارات، واحدها و سایر بخش های مسئول ارزشیابی ‌در مورد روش‌ها، ابزارها، معیارها و برنامه های اندازه گیری و سنجش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، تعهد و هماهنگی کامل وجود داشته باشد(حسنی،۱۳۸۷: ۱۷۴-۱۷۲).

۹-۱-۲ عوامل مؤثر بر پیشرفت تحصیلی

عوامل مؤثر بر ‌پیشرفت تحصیلی عبارتند از :

موقعیت اجتماعی و اقتصادی،جنسیت،قضاوت و ارزش‌ها،سبک زندگی و فرهنگ جامعه و خانواده،تحصیلات والدین،ساخت ذهنی،جسمی،نژاد،گروه همسالان،شخصیت،سن و رشد علائق تاثیر بسزا دارد.هدفدار بودن دانش آموز:دانش آموزی که دارای هدف است برنامه های درسی و مدرسه را جدی گرفته ،در نتیجه انگیزه پیشرفت تحصیلی در او بیشتر می شود و برای رسیدن به آن تلاش می‌کند و از خود پشتکار نشان می‌دهد.آگاهی از نتیجه تحصیل: دانش آموزی که از نتیجه تحصیل آگاهی داشته باشد،بعد از پایان تحصیلات و گرفتن مدرک تحصیلی مناسب و مورد علاقه خودش می‌تواند شغل مناسب و درآمد کافی کسب کند و پیشرفت تحصیلی او بیشتر شود.میزان هوش: افراد از نظر میزان هوش هم فرق می‌کنند.هوش در واقع وراثتی است که در طول زندگی با تجربیات و کسب معلومات تغییراتی در آن ایجاد می‌کند(صالحی،۱۳۸۸).

۱۰-۱-۲ تقسیمات ارزشیابی پیشرفت تحصیلی

ارزشیابی در یک تقسیم بندی کلی دو صورت دارد:مستمر و مقطعی.

ارزشیابی مستمر به آن نوع ارزشیابی اطلاق می شود که معلم و استاد به طور مستمر در کلاس انجام می‌دهد.ارزشیابی مستمر که در طول سال تحصیلی انجام می‌گیرد،با نام ارزشیابی تکوینی نیز شناخته شده است(شعبانی،۲۵:۱۳۸۴). ارزشیابی مقطعی عکس آن است و به هنگام امتحانات نهایی(پایانی)و کنکور انجام می‌گیرد(گنجی،۹۴:۱۳۸۴).

ارزشیابی مستمر خود دارای تقسیماتی است که عبارتند از:

ارزشیابی تشخیصی.ارزشیابی مرحله ای.

ارزشیابی مقطعی نیز دو صورت مشخص دارد:ارزشیابی تعینی.ارزشیابی پایانی(مجموعی یا تراکمی)