• ماده ۲۰ اعلامیه اسلامی حقوق بشر^[۲۳۸]

می‌باشند.

بند دوم: اسناد حقوق بشردوستانه

اسناد حقوق بشردوستانه در تبیین ممنوعیت شکنجه دارای نقش ویژه ای هستند.

از مهم ترین این اسناد می توان به

• • مواد ۳، ۱۳، ۱۷ و ۱۳۰ کنوانسیون ژنو راجع به رفتار با اسیران جنگی

• • مواد ۳، ۱۲^[۲۳۹] و ۵۰^[۲۴۰] کنوانسیون ژنو راجع به بهبود سرنوشت زخم داران و بیماران در نیروهای مسلح هنگام اردوکشی

• • مواد ۳، ۱۲ و ۵۱ کنوانسیون ژنو راجع به بهبود سرنوشت زخم داران و بیماران و غریقان نیروهای مسلح در دریا

• • مواد ۳، ۳۱^[۲۴۱]، ۳۲^[۲۴۲]، ۳۳^[۲۴۳] و ۱۴۷ کنوانسیون ژنو راجع به حمایت افراد غیرنظامی در زمان جنگ

• ماده ۷۵ پروتکل اول و بند (۱) و (۲) ماده ۴^[۲۴۴] پروتکل دوم الحاقی به کنوانسیون های ژنو در خصوص حمایت از قربانیان مخاصمات مسلحانه بین‌المللی و غیر بین‌المللی

اشاره کرد.

گفتار سوم: ویژگی های ممنوعیت شکنجه

پیش تر بیان شد که ممنوعیت اعمال شکنجه و رفتارهای غیرانسانی به عنوان یکی از اصول مسلم حقوق بشری مورد پذیرش نظام بین الملل حقوق بشر قرار گرفته است، ‌بنابرین‏ می توان ‌به این نکته اشاره کرد که ممنوعیت شکنجه دارای دو ویژگی بارز است:

اولا این ممنوعیت مطلق است و هیچ قید و شرطی ندارد.

ثانیاً این ممنوعیت غیرقابل تعلیق است و در هیچ شرایطی نباید لغو گردد.

به مطلق بودن و غیرقابل تعلیق بودن ممنوعیت شکنجه چه در اسناد جهانی و چه در اسناد منطقه ای اشاره شده است.

کمیته حقوق بشر در تفسیر عمومی شماره ۲۰ خود بر ممنوعیت مطلق و غیرقابل تعلیق بودن شکنجه تأکید می کند.^[۲۴۵]

با توجه ‌به این ویژگی ها دیگر نمی توان به بهانه تروریست بودن شخص یا جرایم بسیار شدید او را تحت شکنجه قرار داد و هیچ شرایطی هم نمی تواند بر این ممنوعیت تأثیرگذار باشد و حتی نمی شود مجازات هایی را وضع نمود که مشتمل بر شکنجه یا سایر بدرفتاری ها باشد.از طرفی با توجه به آمره بودن قاعده ممنوعیت شکنجه، توافق بر خلاف آن نیز مورد قبول نخواهد بود و هم بر دولت های عضو معاهدات ممنوعیت شکنجه و هم دولت های غیر عضو رعایت آن الزامی خواهد بود.^[۲۴۶]

مبحث پنجم: تعهدات دولت ها در قبال شکنجه

شکنجه به عنوان یکی از جرایم مخالف با شأن و کرامت انسان، از جمله اموری است که از دیرباز اندیشه عدالت خواهان و مصلحان جهان را به خود مشغول نموده است.با این حال لزوم توجه بیشتر به اقدامات فراگیر و نظام مند در خصوص حمایت از نوع بشر در مقابل تعدیات گوناگون از سوی صاحبان قدرت، امری ضروری به نظر می‌رسد.^[۲۴۷] در این بین تعهدات دولت ها نسبت به یکدیگر و نسبت به جامعه بین‌المللی نیز بحث بسیار مهمی است که در حقوق بین الملل تحت عنوان حقوق معاهدات از آن سخن گفته می شود.مهار شکنجه، عزم جدی و اراده سیاسی همه دولت ها و نهادهای بین‌المللی را می طلبد.‌بنابرین‏ در این مبحث به تعهداتی که دولت ها در جهت جلوگیری از شکنجه دارند، می پردازیم.

گفتار اول: ماهیت تعهدات

قبل از بیان تعهدات دولت ها در قبال شکنجه، لازم است ابتدا به ذکر نکاتی درباره ماهیت تعهدات بپردازیم.علاوه بر تعهدات منفی که در تعهدات حقوق مدنی و سیاسی بسیار مشهور است، دولت ها تعهدات مثبت نیز دارند.ماهیت تعهدات در زمینه شکنجه شامل تعهدات منفی و مثبت می شود.تعهد منفی یعنی تعهد به عدم مداخله، یعنی این که خود دولت اقدام به شکنجه یا اعمال سایر رفتارهای غیرانسانی را انجام ندهد، اما تعهد مثبت یا تعهد به مداخله یعنی این که صرف این امر که خود دولت افراد را شکنجه نکند، تعهد مثبت کافی نیست و علاوه بر آن باید اقدامات و مکانیزم هایی را مقرر کند و گام های مثبتی را در این راستا بردارد تا از ارتکاب شکنجه جلوگیری نماید و در صورت بروز شکنجه مرتکبین را مجازات کند و طرق جبران خسارت را پیش‌بینی کند.^[۲۴۸] این موضوع در تفسیر عمومی شماره ۷ کمیته حقوق بشر^[۲۴۹] و همچنین در آرای دادگاه اروپایی حقوق بشر تأکید شده است.

به عنوان نمونه در یکی از آرای دادگاه اروپایی آمده، ماده ۳ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر به همراه ماده ۱، تعدادی تعهدات مثبت را به منظور جلوگیری و پیشگیری از سوء رفتارها بر دولت های عضو تحمیل می کند.^[۲۵۰]

گفتار دوم: مهم ترین تعهدات دولت ها

بی شائبه مقابله با شکنجه، حضور و دخالت دولت را با تجهیز تمام نیرو می طلبد.دولت در معنای حاکمیت مطلق، مسئول اصلی حفظ نظم و امنیت و تأمین حقوق و آزادی های مشروع اشخاص، علی الخصوص افراد متهم می‌باشد.در کنار تعهدات دولت ها مبنی بر ممنوعیت شکنجه، شکل گیری کمیته اروپایی پیشگیری از شکنجه و ایجاد نهاد گزارشگر ویژه شکنجه در سازمان ملل، تلاش های بین‌المللی در راستای مبارزه با شکنجه و دیگر اشکال رفتار غیرانسانی را بهبود بخشیده است.^[۲۵۱] نهادهای بین‌المللی دیگری همچون سازمان ملل متحد و شورای اروپا در متون اسناد و قطعنامه های صادره نیز ‌به این مهم توجه نموده

– اند.

سوال: دولت هایی که عضو کنوانسیون های حقوق بشری و حقوق بشردوستانه می‌باشند در قبال شکنجه چه تعهداتی دارند؟

به طور کلی می توان پاسخ داد که اگرچه تعداد تعهدات دولت ها در قبال شکنجه و دیگر رفتارهای غیرانسانی از ابعاد مختلف می‌تواند بسیار گسترده باشد، اما ما در این قسمت به مهم ترین آن ها اشاره می‌کنیم.

بند اول: جلوگیری از شکنجه

اولین و مهم ترین تعهدی که به عهده دولت ها گذاشته شده است جلوگیری از شکنجه و منع آن می‌باشد این تعهد در رأس تعهدات دولت قرار دارد، یعنی خود دولت نباید از این ابزار استفاده کند بلکه تا حد امکان باید آن را منع نماید، ‌به این دلیل که شکنجه نقض فاحش و شدید حقوق بشر و حقوق بشردوستانه به شمار می رود و لزوم پیشگیری از ارتکاب آن از سوی جامعه بین‌المللی به شدت احساس می شود.^[۲۵۲]

سیاست پیشگیری از شکنجه برحسب مقتضیات حقوقی و فرهنگی هر جامعه با جلوه های خاص نمودار می شود.سیاست پیشگیری علاوه بر شکنجه به انواع دیگر اقدامات بی رحمانه، غیرانسانی و رفتار یا مجازات اخف از شکنجه تسری یافته است.به طور کلی هر فرد در همان ابتدا که به دستور یک مقام عمومی بازداشت می شود باید بتواند از این سازوکار حمایتی یعنی نظارت بر وضعیت بازداشت خود و پیشگیری از اعمال شکنجه برخوردار گردد.^[۲۵۳]

در راستای پیشگیری از شکنجه در ۲۲ جولای ۲۰۰۲ پروتکل جدید سازمان ملل در خصوص پیشگیری از شکنجه علی رغم مخالفت آمریکا پذیرفته شد.این پروتکل هم زمان با توجه افکار عمومی جهانی به شکنجه افغان ها توسط مأمورین آمریکایی مطرح شد.^[۲۵۴] هدف این پروتکل توسعه حمایت از افراد بازداشت شده در برابر شکنجه می‌باشد.پروتکل به منظور تحقق این امر یک نظام بازدید مستمر از اماکن محل نگهداری افراد محروم از آزادی را سرلوحه کار خود قرار داده است.

این تعهد در بند (۱) ماده ۲^[۲۵۵] و بند (۱) ماده ۱۶^[۲۵۶] کنوانسیون منع شکنجه و ماده ۱ پروتکل الحاقی ‌به این کنوانسیون^[۲۵۷] آمده است.

بند دوم: ایجاد سازوکار دادخواهی مؤثر